«Адал ұрпақ»бағдарламалары

Нормативтік-құқықтық қамтамасыз ету.

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жылғы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданды (2017 жылғы 10 наурыздағы жағдай бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізілді).
2. 2007 жылғы 27 шілдедегі Қазақстан Республикасының №319-III «Білім туралы» заңы (04.07.2018ж. жағдай бойынша толықтырулар мен өзгерістер енгізілді).
3. 2002 жылғы 8 тамыздағы «Қазақстан Республикасындағы Бала құқығы туралы» №345-II Қазақстан Республикасының Заңы (24.05.2018ж. жағдай бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізілді).
4. 2015 жылғы 18 қарашадағы Қазақстан Республикасының №410-V «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы» Заңы (03.07.2017ж. жағдай бойынша толықтырулар мен өзгерістер енгізілді).
5. 2015 жылғы 23 қарашадағы «Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметі туралы» №416-V Заңы (04.07.2018ж. жағдай бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізілді).
6. "Қазақстан Республикасының 2015-2025 жылдарға арналған сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегиясы туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2014 жылғы 26 желтоқсандағы №986 жарлығы (04.08.2018ж. өзгерістер енгізілді).
7. «2016-2019 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының білім және ғылымды дамыту мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2016 жылғы 1-наурыздағы №205 Жарлығы».
8. 2015 жылғы 29-желтоқсандағы «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызметшілердің мінез-құлық ережелері мен этикалық нормаларын әрі қарай қалыптастыру шаралары туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің №153 жарлығы (01.06.2017ж. жағдай бойынша өзгертулер енгізілінген).
9. «Төртінші өндірістік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері» ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жолдауы, 10-қаңтар 2018ж.
10. Мемлекет басшысы Н.Назарбаевтың бес институционалдық реформасын жүзеге асырудағы ұлт жоспары – 100 нақты қадам (2015ж., мамыр).
11. «Болашаққа көзқарас: қоғамдық сананы жаңғырту» мемлекет басшысының бағдарламалық мақаласы, 12-сәуір 2017ж.
12. «Тиісті үлгідегі білім беру ұйымдары қызметінің үлгілік қағидаларын, оның ішінде балаларға арналған қосымша білім беру бағдарламаларын іске асыратын білім беру ұйымдары қызметінің үлгілік қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 17-мамыр 2013ж. №499 Қаулысы (07.04.2017ж. толықтырулар мен өзгерістер енгізілген).
13. «Білім нысандарына қойылатын санитарлық-эпидемиологиялық талаптар» санитарлық ережелерді бекіту туралы ҚР денсаулық сақтау министрінің 16-тамыз 2017ж. №611 бұйрығы.
14. ҚР білім және ғылым министрінің «Тәрбиенің тұжырымдамалық негіздерін бекіту туралы» 22.04.2015ж. №227 бұйрығы (19.04.2016ж. өзгерістермен).
15. 26 сәуір 2016ж. «Мәңгілік Ел» патриоттық актісі http://nao.kz/

18.Балаларға қосымша білім беру бағдарламаларын жүзеге асыратын педагогтарға көмек ретінде «Мәңгілік ел» патриоттық актісін түсіндіру бойынша әдістемелік ұсыныстар. http://nao.kz/

Іске асыру шарттары

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы тәрбие бойынша ақпаратты алу және ұсыну тәсілдері мектептегі әлеуметтік тәрбиемен бірдей болуы мүмкін: дәрістер, әртүрлі жазбаша ақпарат көздерін талдау (мақалалар, зерттеу есептері, тарихи көздер); құқық қорғау органдарының қызметкерлерімен, мемлекеттік қызметкерлермен әңгімелесу; киноматериалдар көру т.б. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы тәрбиеде сыныптағы немесе шағын топтардағы дискуссия, оқиғаны талдау, оқушылардан интервью алу, дебаттар, рөлдерде ойнау тәрізді әдіс-тәсілдер өте өзекті.Осындай жағдайда мұғалім оқыта отырып,оқушыны ынталандыруы керек, оларға оқылған материалды түсінуге көмектесуі керек. Сонымен қатар ЖАҚБТ технологиясы (жаһандық ақпараттық қоғамдастықтағы білім беру технологиясы); сыни ойлауды дамыту технологиялары; жобалық қызмет технологиясы және интерактивті технологиялар сияқты заманауи педагогикалық технологияларды қолдану қажет.

Бағдарламадан күтілетін нәтиже

     Осы бағдарламаны іске асыру қорытындылары бойынша оқушыларда мынадай түйінді құзыреттіліктер қалыптастырылуы тиіс:
- ақпараттық құзыреттілік (ақпаратпен, Internet ресурстарымен жұмыс істей білу, өз пікірін білдіре білу, түрлі мәселелерді талқылауға белсенділік таныта білу, жаңа коммуникативтік байланыстар орната білу, бір-бірімен қарым-қатынас жасау және өзара іс-қимыл жасау дағдыларын меңгеру);
- жеке құзыреттілік (өзін-өзі бағалау, өз ресурстарын бағалау мүмкіндігі, күйзеліскетөзімділік, шешім қабылдау, таңдау жасау мүмкіндігі);
- азаматтық-құқықтық құзыреттілік (нормативтік-құқықтық аткіні білу, білімін тәжірибеде қолдана алу іскерлігі, әлеуметтік рөлді қамтамасыз ету шеберлігі);
- тәуелсіз танымдық-пәндік құзыреттілік (мәселелерді көре білу, сұрақтар қою, гипотеза жасау, тұжырымдамаларға анықтама беру, бақылаулар мен эксперименттер жүргізу дағдыларын жіктеу, қорытынды жасау, пайымдау, материалды құрылымдау және мәтінмен жұмыс істеу);
- мәселелерді шешу («жоқ» деп айта алу, таңдау жасау және оны дәлелдеу мүмкіндігі).

«Адал ұрпақ» бағдарламасының міндеттерін іске асыру критерийлері

1. Оқушылардың курс мазмұнын меңгеру деңгейі, яғни зерттелетін негізгі сұрақтардың мазмұны: терминдер, ұғымдар, құбылыстар (бақылау сұрақтары, тесттер, викториналар, кроссвордтар арқылы анықталады).
2. Оқушылардың курсқа деген қызығушылығының тұрақтылығы, сабаққа қатысудың оң себептерінің болуы (оқушылар сабақта алатын білімдерін күнделікті өмірде қолдана алады) интервью, сұхбат, сауалнама, рефлексия барысында анықталады.
3. Оқушылардың шығармашылық белсенділік деңгейі:
   3.1. позицияны анықтау (оқушылардың ойындарға, пікірталастарға, әңгімелерге қатысуы);
   3.2. оқушылардың әр түрлі іс-әрекеттегі қарым-қатынасын, мүдделерін анықтау (мұғалім ұсынатын тапсырмаларға байланысты).
4. Оқушылардың шығармашылық жетістіктері (эссе жазу, коллаж жасау, жобаларды орындау).
5. Тәрбиелік нәтижелер (педагогтың, балалардың және ұжымның әрбір жеке мүшесі арасындағы қарым-қатынас сипаты (достық, өзара түсіністік, төзімділік).

Моральдық және шартты ойлаудың даму деңгейлері

         Сыбайлас жемқорлыққа қарсы тәрбие құндылықтарды тәрбиелеу болып табылады. Мұндай құндылықтарды тәрбиелеуде әлеуметтік реттеудің екі формасы мораль мен конвенция әрдайым нақты бөліне бермейді.
         Мораль тұрғысынан жақсы мінез-құлық – бұл жеке адамның пікіріне қарамастан «жақсы» деп қабылданатын нәрсе, яғни ол әмбебап категория бола алады, сонымен қатар барлығына міндетті болып табылады.
         Конвенция белгілі бір кезеңде белгілі бір қоғамда болатын келісімдерге негізделген нормаларды біріктіреді, сондықтан олар басқа қоғам мүшелері үшін міндетті емес және жан-жақты емес.
         Балалардың рухани және шартты ойлау қабілеті олар өскен сайын дамып отырады.

Осы кестеге сүйене отырып, әртүрлі жастағы оқушылар сыбайлас жемқорлық зұлымдық деген пікірді әртүрлі жолмен дәлелдеуі керек. 10-12 жастағы бала заңның сыбайласқан әрекетке тыйым салатынын, оған жол бермейтінін түсінеді.
         12-14 жастағы жасөспірім құқықтық немесе әлеуметтік тәртіптің дәлелдерін түсінбейді, ол тек моральдық әділеттіліктің дәлелдерін қабылдайды.
         14-17 жастағы жасөспірімдерге сыбайлас жемқорлыққа қарсы әрекет стандарттары әртүрлі лауазымдағы адамдар үшін міндетті болып табылатынын, өйткені ол әлеуметтік жүйені қолдайтындығын түсіндіруге болады.
         Жоғарғы сыныптың оқушылары бұл тұжырымды біршама күмәнмен қабылдайды, сондықтан олар нормаларды қолданыстағы мінез-құлық тәжірибесімен байланыстырады. Орта буындағы сыныптың оқушыларымен салыстырғанда олар сыбайлас жемқорлық фактілерін растайтын зерттеу нәтижелеріне көбірек назар аударады, сондықтан мұндай теріс ақпарат оң мысалдар түрінде тепе-теңдікті талап етеді: мемлекеттік қызметшілердің әдеп кодексімен, ашық рәсімдерімен, теңдік және бейтараптық қағидаттарымен және т.б. танысуды талап етеді.     Әртүрлі жастағы оқушылармен жұмыс жасау кезінде әрдайым мынадай сұрақ туындайды: сыбайлас жемқорлық дегеніміз не – ол тек тәртіп пен келісімді сақтамау ма әлде моральдық зұлымдық па?

7-8-сынып оқушыларына арналған тақырыптық жоспар

9-сынып оқушыларына арналған тақырыптық жоспар

10-11-сынып оқушыларына арналған тақырыптық жоспар

Глоссарий

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясат – өмірдің түрлі салаларында сыбайлас жемқорлықты тудыратын және қоректендіретін себептер мен жағдайларды жою (барынша азайту) бойынша мемлекет пен қоғамның жан-жақты және дәйекті шараларын әзірлеу және жүзеге асыру.
         Блат (нем. Blatt-лист) – бұрынғы КСРО аумағында кеңінен таралған, жеке мақсаттар үшін пайдаланылатын және үшінші тұлғалардың мүдделеріне нұқсан келтіретін таныстар мен байланыстарды білдіретін жаргон сөз.
         Бюрократ (фр. bureau-бюро және грек. kratos-қуат)

1. Бюрократиялық басқару жүйесінің өкілі.
2. Істің мәні мен азаматтардың мүдделеріне нұқсан келтіретін, өз өкілеттігін асыра пайдаланатын немесе шарттылыққа аса мән беретін шенеунік.
         Пара – ақша, бағалы қағаздар, өзге де мүлік немесе мүліктік сипаттағы пайда түріндегі материалдық көтермелеудің барлық түрлерін қамтитын жалпылама ұғым. Пара – сыйлық, алғыс, пара алу, қол қою, уәде, бұзақылық, джекпот, табыс

(заңсыз, жанама, күнәсіз).
         Парақорлық – мемлекеттік аппараттың пайда болуымен бірге туындайтын кең таралған теріс әлеуметтік құбылыстардың бірі.
         Сыбайлас жемқорлықтың түрлері: тұрмыстық сыбайлас жемқорлық, іскерлік сыбайлас жемқорлық, жоғарғы биліктегі сыбайлас жемқорлық. 

Тұрмыстық сыбайлас жемқорлық қарапайым азаматтар мен мемлекеттік (муниципалды) қызметкерлердің өзара әрекеттесуінен туындайды. Оған қарапайым азаматтардан лауазымды тұлғаға және оның отбасы мүшелеріне берілетін түрлі сыйлықтар мен қызметтер кіреді. Бұл санатқа тамыр-таныстық (непотизм) кіреді.
         Іскерлік сыбайлас жемқорлық билік пен бизнестің өзара іс-қимылы кезінде туындайды. Мысалы, экономикалық дау туындаған жағдайда, тараптар өз пайдасына шешім қабылдау үшін судьяның қолдауына жүгінуге тырысуы мүмкін.

Жоғарғы биліктегі сыбайлас жемқорлық демократиялық жүйелердегі саяси басшылық пен жоғарғы соттарға қатысты. Бұл әділетсіз әрекет өз мүдделері үшін және сайлаушылардың мүдделеріне зиян келтіретін саясатты жүзеге асырудан тұратын билік топтарына қатысты.
         Қорқытып алушылық – күш қолдану не өзге адамның мүлкін жою немесе бүлдіру қатерін төндіру арқылы, сол сияқты жәбірленушіні немесе оның жақындарын масқаралайтын мәліметтерді не жәбірленушінің немесе оның жақындарының құқықтарына немесе заңды мүдделеріне елеулі зиян келтіруі мүмкін өзге де мәліметтерді тарату қатерін төндіру арқылы өзгенің мүлкін немесе құқығын, мүлікті беруді немесе мүліктік сипаттағы басқа да әрекеттер жасауды талап ету.
         Азаматтық қоғам – демократиялық қоғам шеңберінде мемлекеттен тәуелсіз және дербес дамитын экономика, мәдениет және т.б. саласындағы қатынастар жиынтығы.
         Тапшылық (лат. deficit-жоқ) – жеткіліксіздік, жетіспеушілік деген мағынаны білдіретін термин; Тауар тапшылығы – бұл сатып алушылар нарықтағы бағамен сатып ала алмайтын тауарлардың мөлшері. Жетіспеушілік сұраныс пен ұсыныстың сәйкес еместігін және тепе-теңдік бағасының жоқтығын көрсетеді.
         Асыра пайдалану – өз мүмкіндіктері мен құқықтарын басқаларға зиян келтіру үшін саналы, заңсыз және пайдакүнемдік ниетте пайдаланудан тұратын теріс қылық, қылмыс.
         Билікті, қызметтік жағдайды асыра пайдалану – қызмет бабын мемлекеттік және қоғамдық мүдделерге, заңдарға қарамастан әдейі, қасақана пайдалану, қызметтік өкілеттігін қолдану. Жеке пайдакүнемдік мүдделерге сүйену.
         Кадр саясаты – кадр жұмысының басты бағыты; бағытталған мақсаттар мен міндеттерді әзірлеу жөніндегі қағидаттардың, әдістердің, нысандардың, ұйымдастыру тетігінің жиынтығы: кадрлық әлеуетті сақтау, нығайту және дамыту; нарықтың өзгеріп отыратын талаптарына уақтылы ден қоюға қабілетті ұйымшыл ұжымды құру.
         Қазынаны тонау – мемлекеттік меншікті заңсыз иемдену, қазынаны ұрлау.
         Конвенция (келісім) – нысаны бойынша қарапайым және өз мазмұны бойынша орындалуы міндетті бір мәнді халықаралық ескертпені белгілеуге арналған термин.         Сыбайлас жемқорлық қылмыс – бұл әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік):

- қоғамдық қауіпті;
- Қылмыстық кодексте жазалау қаупімен тыйым салынған;
- қоғам мен мемлекеттің заңды мүдделеріне қайшы келеді.
         Айнала сыбайластық – ортақ мүліктік жауапкершілік: топтың барлық мүшелері (серіктестіктер, қауымдастықтар және т.б.) біреуінің міндеттемелеріне жауап береді. Ағайынға бұрушылық – туыстарына және олардың адамдарына, олардың еңбегіне қарамастан қызметтік қамқорлық. 

Жеке пайда – бір нәрседен алынатын пайда, табыс. Пайда, жеке қызығушылық.
         Лоббизм – мемлекеттік шенеуніктерге, парламентшілерге немесе басқа да ықпалды адамдарға астыртын мүдделерібар адамдардың пайдасына шешім қабылдау үшін қысым жасау, белсенді ықпал ету.
         Мафия – ұйымдасқан қылмыс – қылмыстық кәсіптермен ұжымдық және жүйелі түрде айналысатын қылмыскерлердің иерархиялық ұйымдасқан топтары."Мафия" термині ХІХ ғасырдың ортасында пайда болды.
         Парақорлық – лауазымды тұлға қабылдаған материалдық құндылықтар немесе пара берген адамның мүддесі үшін осы адам өзінің қызметтік жағдайына байланысты жасауы немесе жасауы мүмкін іс-әрекеттерді орындағаны немесе орындамағаны үшін қандай да бір мүліктік пайда.
         Дүниетаным – бұл әлемге және адамның осы әлемдегі орны туралы көзқарастар жүйесі, көбінесе адамның осы әлемге, басқа адамдарға, өзіне деген көзқарасын анықтайды және оның жеке құрылымдарын қалыптастырады.
         Алаяқтық – алдау немесе сенімге қиянат жасау жолымен өзгенің мүлкін ұрлау немесе өзгенің мүлкіне құқықты иемдену.
         Непотизм (ағайынға бұрушылық)– жалпы және әділ тәртіпті бұза отырып, лауазымдарды туыстармен алмастыру.
         Нормативтік құқықтық акт – уәкілетті мемлекеттік органның (лауазымды адамның) құзыреті шегінде немесе заңнамада белгіленген рәсім сақтала отырып референдум жолымен қабылданған (шығарылған), белгісіз адамдар тобына және бірнеше рет қолдануға есептелген жалпыға бірдей міндетті мінез-құлық қағидаларын қамтитын белгіленген нысандағы ресми құжат.
         "Қайтару" – осы ұйымның қаражатын жұмсау туралы шешім қабылдаған ұйымның лауазымды тұлғасына пара беру түрі; жұмсалған қаражат сомасынан төленеді (мысалы: «зауыттың осы фирмада жабдықты сатып алғаны үшін «қайтаруды» зауыттың бас инженері алды»).
         Меншікті қайта бөлу – меншіктің бір иесінен екіншісіне ауысу процесі.
         Параға сатып алу – лауазымды адамға өзінің қызметтік міндеттерінің аясына кіретін іс-әрекеттерді орындағаны немесе орындамағаны үшін заңсыз мүліктік пайда беру.
         Жалғандық – жеке тұлғаның мемлекеттік немесе қоғамдық мекемелер беретін құжаттарды, ресми қағаздарды немесе қолхаттарды қолдан жасауы.
         Оқу –біреудің еңбегін мойындау, біреуге құрмет көрсетудің сыртқы көрінісі.
         Адам құқықтары – ұлттық халықаралық құқықтық нормаларға сәйкес адамның дамуын және оның қоғам өміріне толыққанды қатысуын қамтамасыз ететін өзінің негізгі қажеттіліктерін қанағаттандыруға тең мүмкіндіктер беретін барлық адамдарға берілген. Құқық қорғау органдары – негізгі функциялары заңдылықты қорғау, құқық тәртібін нығайту, қылмысқа және өзге де құқық бұзушылықтарға қарсы күрес  жүргізетін мемлекеттік органдар. Құқық қорғау органдары – сот, прокуратура.     Ұйымдасқан қылмыс – келесі белгілермен сипатталатын қылмыстың ең қауіпті түрлерінің бірі: а) материалдық-қаржылық базаның болуы; б) қылмыстық ұйымдардың иерархиялық құрылымы; в) мемлекеттік органдармен сыбайлас жемқорлық байланыстарының болуы; г)  қылмыстық әрекеттің тұрақты түрі; д) қылмыстық топтардың конгломератқа бірігу тенденциялары; е) қылмыстық топтар арасындағы ықпал ететін салаларды бөлу.
         Протекционизм (қолдампаздық)– белгілі бір шектеулер жүйесі арқылы ішкі нарықты шетелдік бәсекелестіктен қорғау саясаты. Бір жағынан, мұндай саясат ұлттық өндірістің дамуына ықпал етеді. Протекционизм кез-келген жұмыстың тиімділігіне теріс әсер етеді. Ол әлеуметтік әділеттілік принципіне сәйкес келмейді.
         Рэкет – әдетте қауіп-қатерді, қатыгез зорлық-зомбылықты, кепілге алуды қолдана отырып, ұйымдасқан топтық қылмыстың нысандарын қабылдайтын бопсалау.
         «Көлеңкелі экономика» – қоғам мен мемлекеттен жасырынып, мемлекеттік бақылау мен есептен тыс жатқан экономикалық қызмет. Мемлекеттік есепке алу мен бақылаудан тыс дамитын, сондықтан ресми статистикада көрінбейтін шаруашылық қызмет.
         Басқарушылық шешім – менеджердің басқару функцияларын жүзеге асыру және нақты ұйымдастырушылық міндеттерді шешу процесіндегі таңдауы. Басқарушылық шешім ұйым алдына қойылған бағдарлар мен мақсаттарға жетуді қамтамасыз етуге арналған.
Фаворитизм – бұл қоғамдық өмірдің кез-келген саласындағы жағдай.
         Ұрлық дегеніміз – өзгенің мүлкін заңсыз өтеусіз алып қою және кінәлі адамның немесе басқа адамдардың пайдасына айналдыру, осы мүліктің иесіне немесе басқа иесіне зиян келтіру.
         Шенеунік – мемлекеттік қызметші, сондай-ақ белгілі бір әкімшілік билігі бар адам, мысалы, жеке фирмалардағы лауазымды тұлғалар.
         Шантаж (бопса) – жұрт алдында масқаралайтын іс немесе құжатты әшкерелеумен біреуді қорқытып, заңсыз пайда түсіру.

9 желтоқсан – Халықаралық сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес күні

   Халықаралық сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес күнін БҰҰ Бас Ассамблеясы жариялады және жыл сайын 9-желтоқсанда аталып өтеді.
    Дәл осы күні 2003 жылы БҰҰ-ның сыбайлас жемқорлыққа қарсы Конвенциясы қол қою үшін ашылды. Құжат оған қол қойған мемлекеттерді пара алу, бюджет қаражатын ұрлау және сыбайлас жемқорлық табыстарын жылыстату қылмысын жариялауға міндеттейді.
  Конвенция ережелеріне сәйкес сыбайлас жемқорлық нәтижесінде түскен қаражатты сол елге қайтару қажет.