"Қорғаншылық" және "Қамқоршылық" терминдерін заң шығарушы әртүрлі мағыналарда қолданады: 1. азаматтың құқықтары мен мүдделерін қорғау нысаны (құқықтық көмек түрі); 2. тұлғалардың құқықтық қатынастарының, құқықтық қатынастарының жүйесі; 3. Заңнама институты.
Бұл тақырыптың өзектілігі қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында балаларды қорғау мәселесі өте өткір болып тұр. Бұл келесі көрсеткіштерден көрінеді: елдегі кедей отбасылар санының артуы; кәмелетке толмағандар жасаған құқық бұзушылықтар мен қылмыстар санының үнемі өсуі; ата-анасыз қалған балалар санының өсуі; үйден қашып кететін кәмелетке толмағандар санының өсуі және т. б.
Осындай қиын жағдайда мемлекет қамқоршылық және қорғаншылық органдары тұлғасында үлкен рөл атқарады. Мемлекет қызметінің осы саласының жұмысы балалардың құқықтарын қорғауға, оларды жан-жақты дамуы үшін қалыпты жағдай жасау тәртібін айқындайтын қолайсыз факторлардан қорғауға бағытталған заңдар мен нормативтік актілер негізінде құрылады.
* 04.01.2001 ж. № 221 қарулы қақтығыстарға балалардың қатысуына қатысты Бала құқықтары туралы конвенцияның факультативтік хаттамасын ратификациялау туралы •балалар еңбегінің ең нашар түрлеріне тыйым салу және оларды жою жөніндегі шұғыл шаралар туралы Конвенцияны ( 182-Конвенция) 26.12.2002 ж. № 367 ратификациялау туралы * Қазақстан Республикасының "Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы" № 518-IVот 26.12. 2011 ж. * Қазақстан Республикасының "Білім туралы" № 319-ІІІот Заңы 27.07. 2007 ж.
•"Білім туралы" Қазақстан Республикасының № 398 – V Заңына енгізу, енгізу және толықтыру туралы 13.11.2015 ж. * "кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы және балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуының алдын алу туралы" Қазақстан Республикасының Заңы N591-ІІот 09.07. 2004 ж. * "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне балалардың қадағалаусыз қалуының алдын алу және кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың алдын алу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасының Заңы № 547-IVот 18.01.2012 ж.
•"Тұрғын үй қатынастары туралы" Қазақстан Республикасының 21.05.1997 ж. № 94 Заңы * "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне тұрғын үй қатынастары мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасының Заңы N94 –I 24.11. 2015 ж. • "Мемлекеттік көрсетілетін қызметтер туралы" Қазақстан Республикасының Заңы № 408 - Vот 17.11.2015 ж. * "Қазақстан Республикасында мүгедектігі бойынша, асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша және жасына байланысты берілетін мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар туралы" Қазақстан Республикасының Заңы № 126-Іот 16.06.1997 ж.
* Қазақстан Республикасының 27.11.N 107 "Әкімшілік рәсімдер туралы" Заңы. 2000 ж. •"жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы" Қазақстан Республикасының Заңы N 221, 12.01. 2007 ж. • "патронат тәрбиешілерге берілген баланы (балаларды) асырап-бағуға бөлінетін ақша қаражатын төлеуді жүзеге асыру қағидаларын және оның мөлшерін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 30.03.2012 ж.№ 381 Қаулысы * "мемлекеттің қорғаншылық және қамқоршылық жөніндегі функцияларын жүзеге асыру қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 30.03.2012 ж. № 382 Қаулысы.
• "Қамқоршыларға немесе қорғаншыларға жетім баланы (жетім балаларды) және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған баланы (балаларды) асырап-бағуға жәрдемақы тағайындау қағидаларын және оны төлеу мөлшерін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 30.03.2012 ж. № 383 қаулысы • "Патронаттық тәрбие туралы ережені бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 30.05.2012 ж. № 384 қаулысы • "Қазақстан Республикасы Үкіметінің кейбір шешімдерінің күші жойылды деп тану туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 30.03.2012 ж. № 389 Қаулысы г.
• Қазақстан Республикасы Үкіметінің "Адам бала асырап ала алмайтын, оны қорғаншылыққа немесе қамқоршылыққа, патронатқа қабылдай алмайтын аурулардың тізбесін бекіту туралы" 30.03.2012 ж. № 404 қаулысы * кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғау жөніндегі комиссия туралы үлгі ережені бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 11 маусымдағы n789 қаулысы (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 14.06.02 ж. n646; 04.03.04 ж. №272 қаулыларымен енгізілген өзгерістермен).
* ҚР Үкіметінің 25.01.2008 ж. № 64 "әлеуметтік қорғалмаған білім алушылар мен аз қамтылған отбасылар қатарындағы білім алушыларға қаржылық және материалдық көмек көрсетуге бөлінетін қаражатты жұмсау Ережесін бекіту туралы" Қаулысы • ҚР Үкіметінің 22.02.2012 ж. № 255 "әлеуметтік қорғалмаған білім алушылар мен аз қамтылған отбасылар қатарындағы білім алушыларға қаржылық және материалдық көмек көрсетуге бөлінетін қаражатты жұмсау Ережесін бекіту туралы "ҚР Үкіметінің 25.01.2008 ж. № 64 Қаулысына»
• Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 28.04.2000 ж. № 4 "балалардың тәрбиесіне байланысты дауларды шешу кезінде соттардың заңнаманы қолдануы туралы" нормативтік қаулысы * Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 ж.15.04. № 428 "ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды орталықтандырылған есепке алуды ұйымдастыру қағидаларын бекіту туралы" Қаулысы.
Қорғаншылық-он төрт жасқа толмаған балалардың және сот әрекетке қабілетсіз деп таныған адамдардың құқықтары мен мүдделерін қорғаудың құқықтық нысаны. Қамқоршылық-он төрттен он сегіз жасқа дейінгі баланың (балалардың), сондай-ақ спирттік ішімдіктерге немесе есірткі заттарға салыну салдарынан сот әрекет қабілетін шектеген кәмелетке толған адамдардың құқықтары мен мүдделерін қорғаудың құқықтық нысаны.
Патронат-жетім балалар, ата-аналарының (ата-анасының) қамқорлығынсыз қалған балалар қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган мен баланы (балаларды) тәрбиелеуге алуға тілек білдірген адам жасасатын шарт бойынша отбасыларға патронаттық тәрбиелеуге берілетін тәрбие нысаны.
Жетім балаларды, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды анықтауды ата-ана қамқорлығының жоқтығы туралы белгілі болған барлық жеке және заңды тұлғалар жүзеге асырады. Жеке және заңды тұлғалар жетім балалар, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалар туралы қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдарды олардың орналасқан жері бойынша дереу хабардар етуге міндетті.
"Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы" ҚР Кодексінің 121-бабының 1-бөлігіне сәйкес қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдар қорғаншылыққа немесе қамқоршылыққа мұқтаж адамның тұрғылықты жері бойынша не қорғаншылыққа жататын мүліктің орналасқан жері бойынша белгілейді. Жекелеген жағдайларда қорғаншылық немесе қамқоршылық қорғаншының немесе қамқоршының тұрғылықты жері бойынша белгіленуі мүмкін.
Мыналарды: 1) сот әрекетке қабілетсіз немесе әрекет қабілеті шектеулі деп таныған адамдарды; 2) сот ата-ана құқықтарынан айырған немесе сот ата-ана құқықтарын шектеген адамдарды қоспағанда, кәмелетке толған адамдар ғана қорғаншылар немесе қамқоршылар бола алады;
3) өзіне Қазақстан Республикасының Заңымен жүктелген міндеттерді тиісінше орындамағаны үшін қорғаншы немесе қамқоршы міндеттерінен шеттетілген адамдарды; 4) Егер сот олардың кінәсінен бала асырап алудың күшін жойса, бұрынғы бала асырап алушыларды; 5) денсаулық жағдайына байланысты қорғаншы немесе қамқоршы міндеттерін жүзеге асыра алмайтын адамдарды қоспағанда, бала асырап алуға құқығы бар.
Қорғаншы немесе қамқоршы тек оның келісімімен тағайындалуы мүмкін. Егер бұл қамқорлыққа алынушының мүдделеріне қайшы келмесе, жұбайы, ата-аналары, туыстары немесе қамқорлыққа алынушыға жақын басқа да адамдар қорғаншы немесе қамқоршы болып тағайындалуға басым құқыққа ие болады. Егер қамқорлыққа алынушылардың мүдделері арасында қайшылықтар болмаса, бірнеше адам үшін бір қорғаншы немесе қамқоршы тағайындауға жол беріледі.
Қорғаншылыққа немесе қамқоршылыққа мұқтаж және тиісті білім беру ұйымдарындағы, медициналық ұйымдардағы, Халықты әлеуметтік қорғау ұйымдарындағы адамдардың қорғаншылары немесе қамқоршылары осы ұйымдардың әкімшіліктері болып табылады.
Қорғаншылықтағы немесе қамқоршылықтағы балалардың: 1) олардың адамдық қадір-қасиетін құрметтеуге; 2) қорғаншы немесе қамқоршы тарапынан қамқорлыққа; 3) "Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы" ҚР Кодегінде көзделген жағдайларды қоспағанда, онымен бірге тұруға; 4) оларға тиесілі алиментке, жәрдемақыға және басқа да әлеуметтік төлемдерге құқығы бар;
5) тұрғын үйге меншік құқығын немесе тұрғын үйді пайдалану құқығын сақтауға; 6) қорғаншы немесе қамқоршы тарапынан жасалатын қиянаттан қорғалуға; 7) Қорғаншының немесе қамқоршының отбасында тәрбиеленуге; 8) оларға күтіп-бағу, тәрбиелеу, білім алу және жан-жақты даму үшін жағдайлармен қамтамасыз етілуге; 9) тұрғын үй болмаған жағдайда Қазақстан республикасының Тұрғын үй заңнамасына сәйкес оны алуға құқығы бар.
Кәмелетке толмағандарға қамқоршылық (қорғаншылық) тағайындау үшін қажетті құжаттар 1. Қамқоршының өтініші 2. Қорғаншы мен жұбайының жеке куәлігі (көшірмесі) 3. Өтініш берушінің өмірбаяны еркін нысанда ресімделеді. 4. Неке қию туралы куәлік (көшірмесі). 5. Егер өтініш беруші некеде тұрмаса, нотариалды куәландырылған анықтама.
6. Егер қамқоршы болғысы келетін адам некеде тұрса, жұбайының келісімі (нотариалды куәландырылған). 7. Қамқоршының денсаулық жағдайы туралы анықтама (нысан бойынша). 8. Егер қорғаншы болғысы келетін адам некеде тұрса, жұбайының денсаулық жағдайы туралы анықтама. (нысан бойынша) 9. Өтініш беруші мен оның жұбайының соттылығының жоқтығы туралы анықтама. (ХҚКО-да)
10. Атқаратын лауазымы туралы жұмыс орнынан анықтама. 11. Жалақы туралы анықтама. 12. Жұмыс орнынан мінездеме (мөр, қолтаңба). Егер қамқоршы полиция бөлімінен (учаскелік) жұмыс істемесе. 13. Мекенжай анықтамасы (ХҚКО-да) 14. Қамқоршының өмір сүру жағдайын тексеру актісі (тұрғылықты жері бойынша мектеп жасайды)
1. Мектеп әкімшілігі куәландырған баланың келісімі (егер бала 10 жастан асқан болса). 2. Туу туралы куәлік (көшірмесі). 3. Баланың денсаулық жағдайы туралы медициналық анықтама және баланың дамуынан үзінді. 4. Ата-анасы туралы құжаттар (қайтыс болуы туралы куәліктің көшірмесі, соттың үкімі немесе шешімі, ата-анасының ауруы немесе іздестірілуі туралы анықтама, бала некесіз туған жағдайда №4 нысан бойынша анықтама және баланың ата-анасының қамқорлығынсыз қалғанын растайтын басқа да құжаттар).
5. Зейнетақы алатын балаларға арналған зейнетақы кітапшасы, алимент алу туралы сот шешімінің көшірмесі. 6.Ағалары және әпкелері туралы мәліметтер және олардың тұрғылықты жері. 7. Баланың мектептен оқуы туралы анықтама. 8. Балаға сипаттама.
Баланың қорғаншысы немесе қамқоршысы баланы тәрбиелеуге, оның жан-жақты дамуына қамқорлық жасауға міндетті. Ол баланың пікірін және қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның ұсынымдарын ескере отырып, баланы тәрбиелеу тәсілдерін дербес айқындауға құқылы.
Қорғаншы немесе қамқоршы баланың пікірін ескере отырып, баланың білім беру ұйымын және оқыту нысанын таңдауға құқылы және баланың міндетті орта білім алуын қамтамасыз етуге міндетті. Қорғаншы немесе қамқоршы қорғаншылықтағы немесе қамқоршылықтағы баланы өздерінде заңды негіздерсіз ұстап отырған кез келген адамдардан, оның ішінде баланың жақын туыстарынан қайтаруды сот арқылы талап етуге құқылы.
Мұндай араласу баланың мүдделеріне сай келмейтін жағдайларды қоспағанда, Қорғаншының немесе қамқоршының баланың ата-аналарымен және басқа да жақын туыстарымен араласуына кедергі жасауға құқығы жоқ. Қамқорлыққа алынушылар білім беру ұйымында не медициналық ұйымда тәрбиеленуде немесе емделуде болған жағдайларды қоспағанда, кәмелетке толмағандардың қорғаншылары немесе қамқоршылары өздерінің қамқорлығына алынушылармен бірге тұруға міндетті.
Қамқоршының 16 жасқа толған қамқорлыққа алынушымен бөлек тұруына, егер бұл қамқорлыққа алынушының тәрбиесіне және құқықтары мен мүдделерін қорғауға қолайсыз әсер етпесе, қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның рұқсатымен жол беріледі. Қорғаншылар немесе қамқоршылар қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдарға тұрғылықты жерінің өзгергені туралы хабарлауға міндетті.
Қорғаншы кемінде алты айда бір рет қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органға қамқорлыққа алынушының денсаулық жағдайы туралы және оны тәрбиелеу жөніндегі, сондай-ақ оның мүлкін басқару жөніндегі жұмыс туралы есептер беруге міндетті.
Қорғаншы немесе қамқоршы қамқорлыққа алынушыларды өз есебінен күтіп-бағуға міндетті емес. Қамқорлыққа алынушыны күтіп-бағу қамқорлыққа алынушының алатын алименті және басқа да әлеуметтік төлемдері есебінен, сондай-ақ оған тиесілі мүлік есебінен жүзеге асырылады. Бүгінгі күні қамқоршыларға қамқорлыққа алынушыны күтіп-бағуға жәрдемақы тағайындалады. Қорғаншыларға немесе қамқоршыларға жетім баланы (жетім балаларды) және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған баланы (балаларды) күтіп-бағуға жәрдемақы тағайындау тәртібін және оны төлеу мөлшерін Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайды.
Қорғаншылық тоқтатылады, егер: 1. бала 18 жасқа толды; 2. қамқоршы үйленді; 3. қорғаншының (қамқоршының) ауыр сырқаттары бар; 4. қамқорлыққа алынушымен өзара түсіністіктің болмауы; 5. қорғаншы жүктелген міндеттерді орындамайды; 6. қорғаншының (қамқоршының) қайтыс болуына байланысты; 7. қамқорлыққа алынушы 14 жасқа толған кезде қорғаншылық қамқоршылыққа өтеді.
Патронат нысанындағы қорғаншылық немесе қамқоршылық кәмелетке толмаған жетім балаларға, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған, оның ішінде білім беру ұйымдарындағы, медициналық немесе басқа да ұйымдардағы балаларға белгіленеді. Баланы тәрбиелеуге алуға тілек білдірген адам мен қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган арасында жасалатын баланы патронаттық тәрбиелеуге беру туралы шарт патронаттың туындауына негіз болып табылады.
Бала патронат тәрбиешіге көрсетілген шартта көзделген мерзімге тәрбиелеуге беріледі. Патронаттық тәрбиелеуге берілген әрбір балаға жеке шарт жасалады. Баланы патронаттық тәрбиелеуге беру туралы шарттың мерзімі аяқталған жағдайда оның отбасында болу мерзімін ұзарту жаңа шарттың негізінде жүргізіледі. Патронат тәрбиешілердің еңбегіне ақы төлеу мен ақшалай төлемдердің тәртібі мен мөлшері Қазақстан Республикасының заңнамасында айқындалады.
Баланы патронаттық тәрбиелеуге беру туралы шарт бойынша беру үшін оны алдын ала таңдауды қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органмен және баланы күтіп-бағатын ұйым Әкімшілігімен келісу бойынша баланы отбасына қабылдауға тілек білдірген адамдар жүзеге асырады. Балалардың мүдделеріне сай келетін және балалар өздерінің туыстық қатынасы туралы білмейтін, бірге тұрмаған және бірге тәрбиеленбеген жағдайларды қоспағанда, аға-інілер мен апа-сіңлілерді (қарындастарды) ажыратуға жол берілмейді.
Патронат тәрбиешілер тәрбиелеуге қабылданған балаға қатысты қорғаншылар мен қамқоршылар сияқты құқықтар мен міндеттерге ие болады. Баланы патронаттық тәрбиелеуге беру туралы шартты: 1) Патронат тәрбиешілердің бастамасы бойынша; 2) қорғаншы және қамқоршы органның бастамасы бойынша; 3) бала ата-аналарына қайтарылған, туыстарына берілген немесе бала асырап алынған жағдайларда мерзімінен бұрын бұзуға болады.
Осылайша, қорғаншылық (қамқоршылық) кәмелетке толмаған азаматтарды орналастырудың ең көп таралған құқықтық нысаны болды және болып қала береді. Бұл формада әлеуметтік қамқорлыққа мұқтаж азаматтың тағдырын ең жақсы жолмен, бір жағынан, отбасында тұруға жақын, екінші жағынан, азаматтың құқықтары мен мүдделерінің сақталуын бақылауды қамтамасыз ететін үлкен оң әлеует бар.
