ЧЕЛОВЕЧЕСТВО ПОМНИТ…

        Под таким названием в школьной библиотеке была оформлена выставка книжных изданий к 150летию со дня рождения Алихана Букейханова.

   За большой вклад в становление казахской нации, за миротворческую деятельность всемирная организация ЮНЕСКО внесла в свой календарь мероприятия, связанные с юбилеем А.Букейханова. Так, на март месяц в Париже запланирована международная конференция к годовщине великого публициста и общественного деятеля. Все республиканские СМИ также откликнулись на эту дату и предоставили свои материалы

       14- наурыз күні 8-сыныпта қазақ әдебиеті пәнінен ұлы ғалым,прозаик, қоғам қайраткері Әлихан Бөкейхановтың 150 жылдығына орай «Алаштың ардақтысы» атты ашық сабақты қазақ тілі мен әдебиет пәнінің мұғалімі Садихина Алмагүл Дүйсенбайқызы өткізді. Оқушыларға мемлекет қайраткерінің өмір жолдарынан, шығармашылығынан мағлұмат бере отыра, оларды ұжымдық,топтық,жекелеген жұмыстар арқылы шығармашылыққа баули білді. Сабақтың әр кезеңінде  ғалымды әр қырынан таныта отыра,оқушылардың патриоттық сезімдерін оятып, Отандарына, туған жерлеріне деген сүйіспеншіліктерін оятты.

8-сынып. Қазақ әдебиеті

Сабақтың тақырыбы: Алаштың ардақтысы

Сабақтың мақсаты:

     Әлихан Бөкейхановтың өмірі мен шығармашылық жолы жайында оқушылардың білімдерін қалыптастыру. Ойшыл ірі тұлғаның жеткен биіктігін, шеберлігін, ерекшелігін таныту. Оқушылардың ойлау, есте сақтау қабілеттерін, мәнерлеп оқу шеберлігін дамыту.

Сабақтың міндеті:

1.      Қоғам және мемлекеттік қайраткері Әлихан Бөкейханов туралы мағлұмат беру.

2.      Ұжымдық, топтық, жекелеген жұмыстар жүргізу арқылы оқушылардың ой-өрісін дамыту, шығармашылық қабілеттерін арттыру.

3.      Оқушылардың ізденушілік қабілетін дамыту, ғылыми ізденіске дағдыландыру.

Сабақтың типі: білім меңгеру

Сабақтың түрі: зерттеу сабағы

Әдіс-тәсілдері: сұрақ-жауап, баяндау, түсіндіру, іздендіру, ой қорыту.

Сабақтың көрнекілігі:  Ә. Бөкейхановтың портреті,  хронологиялық таблицасы, қима- қағаздар, кітаптар,интерактивті тақта.

Сабақтың жабдығы: үнтаспа, маркер тақта.

Сабақтың интеграциялық мүмкіндігі: Қазақстан тарихы, Қазақстан  географиясы, саз өнері.

Сабақтың барысы:  

I Ұйымдастыру кезеңі:

Оқушыларды сабақтың тақырыбы мен мақсатымен таныстыру.

 Оқушылардың    назарларын сабаққа аудару. 

ІІ. Кіріспе кезеңі.

  Мақсаты: сабаққа оқушылардың қызығушылығын ояту барысында жалпы алған білімдерін қайталау. Қима-қағаздар бойынша жұмыс жүргізу.

 1.Қима- қағаздар:  сұрақ- жауап (әр оқушыдан жеке сұрақтарға жауап  алу)

 2. қима- қағаздар:  оқы да тап ( шығармалардың үзінділерін оқыту, авторын және атауын айту)   4-мин.

ІІІ. Негізгі кезеңі: 

                                            Сабақтың эпиграфы:

"... Ұлтжанды қайраткер Әлихан Бөкейханов сияқты қоғамдық-саяси құқықтық ой-пікірдің өкілі реформациялық, жаңару мен бостандық идеяларының нағыз жаршысы..."

                                                                           Қойгелдиев Мәмбет 

Мұғалімнің кіріспе сөзі:

         XX  ғ. басындағы  қазақ халқының тарихы өзінің аса күрделі әлеуметік және  қоғамдық- саяси қайшылықтарымен ерекшеленеді. Сонымен қатар рухани азаттық пен демократиялық- ағартушылық идеяларға толы  бұл кезең халқымыздың небір алып ой иелерін жарыққа шығарған шын мәніндегі қазақ ренесансы дәуірі болды. Ширек ғасыр аралығында ғана дамыған қоғамдық- саяси және құқықтық ой-пікірлердің озық философиясы рухани жоғары идеялы тұжырымдары бір ғасырлық мерзімге жүк боларлық көкейтесті мәселелерді заман сахнасына көтерді. Атап айтқанда: ұлттық тәуелсіздік, өзін-өзі басқару, құқықтық мемлекет принциптерін қазақ қоғамына енгізу,ағарту ісін жақсарту, тілді дамыту, құқық жүйесін жаңарту, олармен қатар шариғат заңдары мен ислам талаптарын бұлжытпай орындау сияқты биік мұрат, мақсаттардан тұрғанды. қарастырып отырған күрделі кезенде қоғамның осындай ізгілікті даму бағытын армандаған зиялы азаматтар өз халқын жалпы адамзаттық биік рухани қағидаларға баулып, өз елін цивилизация биігінен көргісі келген нағыз ұлтжанды қайраткерлеріміз Әлихан Бөкейханов ,Мухамеджан Сералин,Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Бақытжан Қаратаев  сияқты қоғамдық-саяси құқықтық ой-пікірдің өкілдері жаңару мен бостандық идеяларының нағыз жаршылары  танылды.

        Қалай болған жағдайда олардың   қоғамдық-саяси, құқықтық ой- пікірді дамытуға қосқан үлестері,ұлт болашағы үшін әр бағыт атқарған еңбектері ұмытылмақ емес.

       Бар ғұмырын өз халқына шын құштарлықпен қызмет ету жолына бағыштаған, бар бағытын содан тапқан, табиғаты бөлек жандар болады. Әлихан Бөкейханов сондай адамдар қатарындағы ұлағатты ғалым. Ұлы ғалым,қоғам қайраткерінің  150 жылдық мерейтойы Юнеско көлемінде тойланып жатыр.Бұл да бүкіл алаш жұртына деген құрмет деп білеміз.

IV. "Тарихи парағы" кезеңі:

    Мақсаты: Оқушылардың жеке өзіндік зерттеулерін тындау.

1. Зерттеуші: Әлихан Бөкейханов өмір тарихы

Бөкейханов Әлихан Нұрмұхамедұлы бұрынғы Семей обл. Қарқаралы уезі Тоқырауыл болысының 7 аулында 25 наурызда 1866 жылы туған. Қоғам және мемлекет қайраткері, ұлт-азаттық және Алаш қозғалысының жетекшісі, Алашорда автономиялы үкіметінің төрағасы, публицист, ғалым, аудармашы. Бөкейханов Орта жүз ханы Бөкейдің ұрпағы Ата тегі. Бөкей - Батыр-Мырзатай - Нұрмұхамедұлы Әлихан. Жасынан зерек, алғыр өскен Бөкейхановты әкесі Қарқаралы, алып барып, жергілікті молданың қолынан оқуды қанағат тұтпай, қаладағы үш сыныпты бастауыш мектепке ауысады. Оны бітіргеннен  кейін 1879-86ж. Қарқаралы қаласындағы қазақ балаларына арналған мектепте оқиды. 1886-90ж. Омбыдағы тех. училищеде оқып, оны "техник" мамандығы бойынша бітіріп шықты. 1890-94ж. Санкт-Петербургтегі Ориян институтыныңэкономика факультетінде оқыды. Мұнда ол студенттік қызу пікір таластарға қатынасып, 20ғ. Босағасын аттағалы тұрған Ресейдіңқандай жолмен дамуы тиімді болатындығы туралы қайшылықты пікірлер қақтығысына куәболды, Өз ойын да шындай түсті. Бөкейханов туралы "Семипалатинскийлисток" газетінің1906 жылғы 5 маусымындағы санында: "Ол Орман институтыныңстуденті болып жүрген кезінде барлықстуденттік қозғалыстарға белсене қатысып, әсіресе, солшылдарға ілесетін".

         Ол институтты бітіргеннен кейін Омбыға барады. Онда Орман шаруашылықучилищесінде математика пәнінен оқытушы болып орналасады. Социализм бағыттары "Степнойкрай" газетінің қызметіне белсенді түрде араласып, оныңредакция алқасы құрамына енеді. 1896-1903ж. Шербина экспедициясы жұмысына қатысты. Оныңойынша экспедиция жұмысына қатысу сол тарихи кезеңде халқы үшін еңзәру мәселеге айналған - жер қатынастарын тереңнен түсініп, белгілі - бір тұжымдарға келуге жағдай жасауға тиіс еді. Бөкейханов экспедиция жұмысына қатысу барысында қазақдаласына байланысты Ресей империясыныңкөздеген мақсатын бұрын өзі байқай бермеген жаңа қырынан көрді және орталықбиліктіңтану жылдары ірі шараларды іске асыруға даярлықжасап жатқанын байқады. Бөкейханов 1905 ж. қарашада Мәскеуде өткен земество және дала қайраткерлерініңсъезіне қатысты. Съезіне халықтыңжоғын жоқтап сөз сөйледі.

         1937ж. 27 қыркүйекте КСРО Жоғары соты әскери коллегиясыныңнегізсіз әкімі бойынша ату жазасына кесілді. Бөкейханов "Кеңестік билікті сүйген емеспін, бірақмойындауға мәжбүрмін" деп мәлімдеді. 1989ж. 14 мамырда КСРО жоғарғы сотыныңқаулысы бойынша әрекетінде қылмыс құрамы жоқболғандықтан ақталды.

         1904ж. Бөкейханов Ресей императорлықгеография қоғамыныңқызметіне қызу араласты. 1896ж. оныңБатыс-Сібір бөлімшесініңмүшесі болды, ал 1901ж. оныңбасқару комитетіне сайланды. Бөкейхановтыңтарих саласында жазып қалдырған "ИсторическиесудьбыКиргизскогокрая и культурныеегоуспехи" атты алғашқы еңбегі 1903ж. "Россия" полноегеографическоеописаниенашегоотечества деген көп томды альманахтың17 томына еніп, Санкт-Петербургте жарықкөрді.

2 -оқушы:

     Аудармашы:  Әлихан Бөкейханов- көркем аудармашы

Әлиханның  кейінгі ұрпаққа  қалдырған әдеби мұрасының  көлемдісі көркем аударма. Аудармаларының  ішінде орыстыңклассик жазушылары Л.Н. Толстой, А.П. Чехов, В.Г. Короленко, Д.М. Мамин - Сибиряк сияқты жазушылармен қатар Европаныңөркениетті елдерініңқаламгері, мысалға Ги де Мопассан  әңгімелері, сондай-ақ, үнді, түрік тектес қырым халықтарыныңәдеби шығармаларыныңжәне Антика дәуірінің әдеби туындылары ұшырасады. Көлемі жағынан Әлихан аудармалары әртүрлі - қысқасы мысалы (Л.Н. Толстой мен Эзоп шығармалары) әңгімелер, көлемді повесьтер, романдарға дейін кездеседі. Оқу - ағарту мен ғылымныңсан салаларын қамтитын мектеп оқулықтары тағы бар. Мысалға: Т. Гутокскийдің"Жердіңқысқаша тарихы" (көлемі 102 бет), К. Фламарионның"Астрономия әліп-би (225 бет) және т.б. Әлихан Бөкейханныңкөркем аудармаларыныңбасым көпшілігін 20-30 жылдар аралығында, яғни 1920 жылдан 1927 жылға дейін КСРО халықтарыныңОрталықбаспасындағы қазан секциясыныңәдеби қызметкері болып қызмет етіп жүрген кезінде аударғаны байқалады. Оған дәлел ретінде аудармалардыңшығу мерзімін атаса да болады: А.Н. Толстойдың"Қажымұраты" 1923 жылдыңқыркүйегінде аударылып, келесі жылы басылған. "Кавказ тұтқыны", "Жеті қарақшы", "Жұмыртқадай бидай" (Л.Н. Толстой) - 1925 жылы; "Жетпіс жеті мысал" 1925 ж; "Жердіңқысқаша тарихы", "Дүниеніңқұрылысы" - 1926ж; В.Г. Короленканың"Баймаған", "Әзіл әңгімелері" - 1927 жылы жарық  көрген.

3- оқушы   Тарихшы: Әлихан Бөкейханов тарихшы ғалым.

1877 жылы Дала өлкесініңбілім ордасы, мәдени - ағарту орталығы санатындағы Омбы қаласында орыстыңимператорлықжағрафия қоғамы өзініңБатыс - Сібір бөлімініңесігін айқара ашады. Мақсатыорыс пен қазақтыңалдыңғы қатарлы зиялыларын, ғылым мен өнер қайраткерлерін жинаған бұл қоғам кейінгі жылдары қазақдаласын ағарту ісінде, қазақөлкесін жан-жақты зерттеу жолында алдыңғы катарда боды. 1894 жылы Орман институтын бітіріп Омбыға қайта оралған Әлихан осы қоғамныңқызметіне қызу араласады. Алғашқы күндерден - ақбелсенділігімен танылған Әлихан 1896 жылы қоғамныңБатыс - Сібір бөлімініңтолықмүшелігіне қабылданады да, ал 1901 жылы бөлімініңбасқару комитетіне мүше болып сайланды. Сонымен қатар, ол жағрафия қоғамы Батыс - Сібір бөлімініңСемейлік бөлімшесін ашуға ат салысқанын айта кеткен жөн. Өзі сол Семей бөлімшесініңжәне Абай Құнанбайұлымен қатар Семейдіңстатистика комитетіне мүше болады.

   Әлихан Бөкейхан жағрафия қоғамыныңсүйемелдеумен кіндік қаны тамған қазақдаласыныңтарихын көп зерттейді. Әлекеңніңтарих саласындағы жазып қалдырған елеулі мұралары - "ИсторическиесудьбыКиргизскогокрая и культурныеегоуспехи", "Киргизы" атты монография 1903 ж "Россия. Полноегеографическоеописаниенашегоотчества" атты көп томдықальманахтық"Киргизскийкрай" деген XVIIтомына еніп, Санкт-Петербургтен жарықкөрді. Шығармада қазақөлкесініңсонау тас, қола дәуірінен бергі тарихы, мекендеген халықтары, олардыңмәдени, саяси- әлеуметтік жетістіктері кеңкөрініс тапқан. Автор, сондай-ақДала өлкесініңсоңғы ғасырлардағы өмір - тарихын сипаттайды, патша үкіметі жүргізіп отырған отаршылдықсаясатын да батыл суреттеген. Екінші "Киргизы" ("Қазақтар") атты еңбегі алғаш рет "Фермынациональногодвижения в современныхгосударствах" атты жинақпен 1910 Санкт-Петербордан басылып шығады. Әлихан бұл - еңбегінде қазақдаласындағы саяси - әлеуметтік жағдайы тартымды етіп сипаттай алған.

4- оқушы   Абайтанушы: Әлихан Бөкейханов - тұңғыш абайтанушы.

   Абай Құнанбайұлы  - қалыптасып келе жатқан қазақтыңжаңа ұлттықәдебиетініңбастамасы деп бағалады ол. Сондықтан да Абайдыңқалдырған мұрасын жинап халқына тезіректанытуға,таратуға асықты.

Абайдыңесімі мен шығармашылығын орыс қауымына алғаш рет паш еткен де Әлихан болатын 1906 жылдың9 қаңтарында жазықсыздан - жазықсыз тұтқынды Павлодар түрмесіне жапқан кезде, Әлихан Бөкейхановтыңпортфелінен Абай Құнанбайұлы өлеңдері мен қара сөздерініңқолжазбасы табылған. Абақтыға жабылғаннан кейін, келесі күні жазған арызында ол өлеңқолжазбаларының құны

"5000 сом" болатындығын және оны сақтауға шаралар жасауын өтінген.

   Абайдыңпоэзиясын -  каэтопокажут   егостихи, предстовлялнадежнуюсилуи составляетгордость  . Еще не былоказахскогопоэта, таквозвысившегодуховноетворчествонарода, как Абай. Чудныеегостихи, посвященныечетырем временамгода, сделалибычестьзнаменитымпоэтомЕвропы,- деп алғаш рет жоғары бағалаған Әлихан еді. Абайдыңдүние салуына 1 жыл толуы қарсаңында оныңөмірі мен шығармашылықжолын суреттеп жазған

"Абай (Ибрагим) Құнанбайұлы" атты мақаласы арада 90 жылдай уақыт өтсе де өзініңғылыми маңызын жоғалтқан жоқ. Бұл мақала 1905-1907 жылдар аралығында үш басылымнан кезек- кезек  жарықкөрген. Әлихан Бөкейханов сонымен қатар,Абайдыңөлеңдері мен нақыл сөздерін жинақтауға ат  салысады. Жоғарыда аталған  мақаласыныңсоңында  айтылғандай,ол Абайдыңөлеңдері мен қара сөздерініңтұңғыш жинағын  1909 жылы Ресей астанасы-Санкт- Петербордан басылып шығуына қол ұшын берген.        

V. Салыстыру кезеңі:   "Венн диаграммасы" стратегиясы

 Мақсаты: Абай мен Ә.Бөкейхановтыңөмірі мен шығармашылықжолдарын айырмашылықжәне ұқсастығын "Венн диаграммасы" стратегия арқылы көрсету.Жұппен жұмыс жүргізу. Стратегияныңнәтижесін тақтада көрсету.

Жеке плакат беріледі. Ұқсастығын екі жұп  бірге  толықтырады.

VI. "Тарихи деректер" кезеңі

Тапсырма: Әлихан БөкейхановтыңМәскеудік әскери-тарихи мұрағатынан алынған хатын мәнерлеп оқу. Оқушылар дауыстап оқиды.

1-хаты: Әлихан Бөкейхановтан Александр Михайлович Колюбакинге

               1906 жылғы 20 ақпан.

    Құрметті Александр Михайлович! Сіздіңқаражүзділердіңтөндірген қаупінен аман-есен құтылғаныңызға шынжүрегімнен қуаныштымын. Оларды ақылды жолмен алдап кетіпсіз. Өзіңізге жіберіп отырған 14 бет хатты "Нашежизни" және басқа да сондай газеттерге басуыңызды сұраймын. Онда меніңбасымнан өткен қиындықты көресіз. Мен К.Д.- лардың съезіне қатынасудыңорнына түрмеге түстім. Мемлекеттік Думаныңмүшелігіне кандидат ретінде князь Д.И. Шахқа сәлем айтыңыз. Сіздің қолыңызды қысамын.

2- хаты 1906 жылы, 21 ақпан.

Мақала-хатты заңсыз жолмен жіберіп отырмын. Меніңхаттарым тексеріледі,тіркеледі.Егер маған хат жазамын десеңіз: Павлодар.Медицина фельдшері Аманбай Шегіровке.Оныңішіне Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхановқа деп жіберіңіз.Мемлекеттік Думада кездесеміз. Газетті меніңхатыммен бірге Павлодарға Нароконовқа жіберіңіз.

VII. Практикалықкезеңі:

Мақсаты:  жаңа тақырып бойынша хронологиялық  таблицаны толтыру.

Жылдар    Оқиғалар

1866 ж.      Семей обл.,Қарғалы уезі,Тоқырауыл болысы,7- ауылында туған.

1879-86 ж.          Қарғалы . Мектепте оқиды.

1886-90 ж.          Омбыдағы тех.училищеде "техник" мамандығын бітіріп шықты.

1890-94  ж.        Санкт- Петербургтегі Орман институтыныңэкономика факультетінде оқыды.

1905  ж.     Алаш қозғалысының   жетекшісі болды.

1937 ж.      27 қыркүйекте КСРО Жоғары соты әскери коллегиясыныңнегізсіз  үкімі бойынша ату жазасына кесілді.

1989  ж.     КСРО Жоғарғы сотының қаулысы бойынша әрекетінде  қылмыс  құрамы жоқболғандықтан ақталды.

VIII  Сабақтыбекіту кезеңі:

    1.Тапсырма: сабақбекіту барысында "Әлихан Бөкейханов" атты кластер  құрастыру. (маркер тақтаға  жазу)

    2.Тапсырма: Әлихан Бөкейхановқа арнау хат жазу. Әр оқушыныңхатын дауыстап оқыту.

3. Қорытынды сөз: 

Әлихан Бөкейханов мәдениетіміз бен ғылымымызға қалтқысыз беріле қызмет сіңірген,таланты мен тағдырын,жан дауасын тек сол мақсаттан тапқан жан. Әлихан  Бөкейханов- күрделі тұлға,зерделі ғалым.

" Бұл жалғанда дүниеден кім өтпеген

  Пендешіл ғұмыр кешіп,бәрі кеткен.

 Артына сөз қалдырып,шырақжаққан

Тұлғаныңалар орны бөлек неткен" ,- деп бір шумақөлеңмен аяқтағым келеді.

VIII. Қорытындысы

1.      Сабақты қорытындылау.

2.      Оқушыларға баға қою.