Әлеуметтік педагог
Әлеуметтік педагог
Бояубаева Кенжетай Борашевна
Қамқоршылық пен қорғаншылық облысындағы нормативтік- құқықтық база
Бояубаева К.Б.
әлеуметтік педагог
КММ №13 ЖОМ
«Қамқоршылық» пен «қорғаншылық» терминдерін заң шығарушылар түрлі мағыналық мәнде қолданады:
1. азаматтың құқықтары мен мүдделерін қорғау нысаны (құқықтық көмек түрі);
2. құқықтық байланыс, тұлғалардың құқықтық қатынас жүйесі;
3. заңнама институты.
Аталған тақырыптың маңыздылығы, қазіргі кезде Қазақстан Республикасында балаларды қорғау мәселесі өте маңызды екендігі және болып қала беретіндігінде. Мұны келесі көрсеткіштерден байқауға болады: елімізде кедей отбасылардың саны көбеюі; кәмелетке толмағандар жасайтын құқықбұзушылықтар мен қылмыстар санының тұрақты өсуі; ата - анасыз қалған балалар санының өсуі; үйден қашып кетіп жатқан кәмелетке толмағандар санының өсуі және т.б.
Осы қиын жағдайларда мемлекет қорғаншылық пен қамқоршылық органдарының қатысуымен үлкен рөл атқарады. Мемлекет әрекетінің аталған аядағы жұмысы балалар құқығын қорғауға, оларды жағымсыз факторлардан сақтауға бағытталған, олардың жан - жақты дамуларына қалыпты жағдай жасау тәртібін анықтайтын заңдар мен нормативтік актілер негізінде құрылған.
• Бала құқығы туралы Конвенцияның баланың қарулы қақтығыстарға қатысуына байланысты №221 факультативтік хаттамасын жүзеге асыру туралы 04.01.2001 ж.
• Бала еңбегінің ең нашар формасын жою бойынша шұғыл шаралар және тыйым салу туралы Конвенцияны жүзеге асыру туралы ( Конвенция 182) № 367 26.12.2002 ж.
•«Неке мен отбасы туралы» Қазақстан Республикасының Кодексі № 518-IV 26.12. 2011 ж.
• Қазақстан Республикасының «Білім туралы»Заңы № 319-III 27.07. 2007 ж.
• «Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы» № 398 – V 13.11.2015 ж.
•«Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуының алдын алу туралы» Қазақстан Республикасының ЗаңыN 591-II 09.07. 2004 ж.
•«Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуының алдын алу сұрақтары бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу турады» Қазақстан Республикасының Заңы»№ 547-IV 18.01.2012 ж.
• Қазақстан Республикасының «Тұрмыстық қатынастар туралы» Заңы № 94 21.05.1997 ж.
•«Тұрмыстық қатынастар сұрақтары бойынша Қазақстан Республикасының заңнамалық кейбір актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының заңыN 94 –I 24.11. 2015 ж.
•«Мемлекеттік қызметтер туралы» Қазақстан Республикасының заңы№ 408- V 17.11.2015 ж.
• «Қазақстан Республикасында мүгедектiгiбойынша, асыраушысынан айрылу жағдайы бойынша және жасына байланысты берiлетiн мемлекеттiк әлеуметтiк жәрдемақылар туралы» Қазақстан Республикасының заңы№ 126-I 16.06.1997 г.
• «Әкімшілік рәсімдер туралы» Қазақстан Республикасының N 107 Заңы27.11. 2000 ж.
•«Жеке және заңды тұлғалардың өтiнiштерiн қарау тәртiбiтуралы» Қазақстан Республикасының N 221Заңы 12.01. 2007 ж.
•«Патронат тәрбиешiлерге берiлген баланы (балаларды) күтіп-бағуға бөлінетін ақша қаражатын төлеуді жүзеге асыру қағидаларын және оның мөлшерін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің №381 қаулысы 30.03.2012 ж.
• «Мемлекеттік қорғаншылық және қамқоршылық жөніндегі функцияларын жүзеге асыру қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің №382 қаулысы 30.03.2012 ж.
• «Қорғаншыларға немесе қамқоршыларға жетім баланы (жетім балаларды) және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған баланы (балаларды) күтіп-бағуға жәрдемақы тағайындау қағидаларын және оны төлеу мөлшерін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің №383 Қаулысы
30.03.2012 ж.
• Патронаттық тәрбие туралы Жайды бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінң 384 қаулысы 30.05.2012 ж.
• Қазақстан Республикасы Үкіметінің кейбір шешімдерінің күшін жойылды деп тану туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы» № 389 от 30.03.2012 ж.
• «Адамның бала асырап алуы, оны қорғаншылыққа немесе қамқоршылыққа, патронатқа қабылдап алуы мүмкін болмайтын аурулардың тізбесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің №404 Қаулысы. 30.03.2012 ж.
• "Кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғау жөніндегі комиссия туралы" үлгі ережені бекіту туралы" (ҚР Үкіметінің 14.06.02 ж. N 646; 04.03.04 ж. N 272 қаулыларымен өзгертулер енгізумен)Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 11 маусымдағы N789 қаулысы»
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2008 жылғы 25 қаңтардағы N64 Қаулысы «Әлеуметтiк қорғалмаған бiлiм алушылар мен күнкөрiсiтөмен отбасылардан шыққан бiлiм алушыларға қаржылай және материалдық көмек көрсетуге бөлiнетiн қаражатты жұмсау ережесiн бекiту туралы»
• "Әлеуметтік қорғалмаған білім алушылар мен күнкөрісі төмен отбасылардан шыққан білім алушыларға қаржылай және материалдық көмек көрсетуге бөлінетін қаражатты жұмсау ережесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 25 қаңтардағы № 64 қаулысына өзгерістер енгізу туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 02.02.2012 жылғы №255 Қаулысы
«Соттардың балаларды тәрбиелеуге байланысты дауларды шешу кезiнде заңды қолдануы туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысы2000 жылғы 28 сәуір N4
• « Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды орталықтандырылған есепке алуды ұйымдастыру ережесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 15 сәуірдегі №428 Қаулысы
Қамқорлық– сот әрекетке қабілетсіз деп тапқан тұлғалардың және төрт жасқа толмаған балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғаудың құқықтық нысаны.
Қорғаншылық – он төрттен он сегiз жасқа дейiнгiкәмелетке толмағандарға, сондай-ақ спирттiiшiмдiктерге немесе есiрткiзаттарға салынуы салдарынан сот әрекет қабiлетiшектеулiдеп таныған кәмелетке толмағандардың құқықтары мен мүдделерін құқықтық қорғау нысаны.
Патронат - ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар қорғаншы және қамқоршы орган мен баланы тәрбиелеуге алуға тiлек бiлдiрген тұлға (патронаттық тәрбиешi) жасасқан шарт бойынша азаматтардың отбасына берiлетiн тәрбиенiң нысаны.
Жетім балаларды, ата-ана қамқорлығынсыз қалған балаларды анықтауды ата-ана қамқорлығынсыз қалғандығы туралы ақпаратқа ие барлық жеке және заңды тұлғалар жүзеге асырады.
Жеке және заңды тұлғалар қамқоршылық пен қорғаншылық органдарына тұрғылықты мекен-жайы бойынша жетім балалар мен ата-ана қамқорынсыз қалған балалар туралы мәліметті шұғыл түрде хабарлауға міндетті.
ҚР «Неке және отбасы туралы»Кодексінің 121- бабының 1- тармағына сәйкес қорғаншы және қамқоршы органдар қорғаншылық пен қамқоршылықты қажет ететін адамның тұрғылықты жері бойынша қорғаншылық пен қамқоршылық белгілейді. Жекелеген жағдайларда қорғаншылық пен қамқоршылық қорғаншының (қамқоршының) тұрғылықты жері бойынша белгіленуі мүмкін.
Келесі адамдардан басқа тек кәмелетке толған адамдар ғана қорғаншы немесе қамқоршы бола алады:
1) сот әрекетке қабілетсіз немесе әрекет қабілеттілігі шектеулі деп таныған адамдар;
2) сот бойынша ата-ана құқықтарынан айырылған немесе ата-ана құқықтарын сот шектеген адамдар;
3) өзіне заңмен жүктелген міндеттерді тиісінше орындамағаны үшін қорғаншылық (қамқоршылық) міндеттерден Қазақстан Республикасының заңымен шеттетілген адамдар;
4) егер сот олардың кінәсінен бала асырап алудың күшін жойған болса, бұрын бала асырап алушылар;
5) денсаулығының жай-күйіне байланысты баланы тәрбиелеу жөніндегі міндеттерін жүзеге асыра алмайтын адамдар.
Қорғаншы немесе қамқоршы тек оның келісімімен ғана тағайындалуы мүмкін. Егер бұл қорғаншылыққа алынушының мүдделеріне қайшы келмесе, қорғаншыны немесе қамқоршыны тағайындауда жұбайының, ата-анасының, туыстарының немесе қорғаншылыққа алынушыға жақын басқа да адамдардың басым құқығы болады.
Егер қамқорлыққа алынушылардың мүдделерінің арасында қайшылық болмаса, бір қорғаншыны немесе қамқоршыны бірнеше адамға тағайындауға жол беріледі.
Білім беру ұйымдарындағы, медициналық ұйымдардағы, тұрғындарды әлеуметтік қорғау ұйымдарындағы қорғаншылық пен қамқорлықты қажет ететін тұлғаларға қамқоршы және қорғаншы тұлға болып осы ұйымдардың әкімшілігі саналады.
Қорғаншылықтағы немесе қамқорлықтағы балалардың келесі құқықтары бар:
1) өздерінің адамдық қадір-қасиеттерінің құрметтелуіне;
2) қорғаншы (қамқоршы) тарапынан қамқорлық көруге;
3) «Неке және отбасы»Кодекстің 122-бабының 4-тармағында көзделген жағдайларды қоспағанда, онымен бірге тұруға;
4) өздеріне тиесілі алименттерін, зейнетақыларын, жәрдемақыларын және басқа да әлеуметтік төлемдерді алуға;
5) тұрғын үйге меншік құқығын немесе тұрғын үйді пайдалану құқығын сақтауға;
6) қорғаншы (қамқоршы) тарапынан қиянат етушіліктен қорғануға құқығы бар;
7) қорғаншының (қамқоршының) отбасында тәрбиелену;
8) оларды асырап-бағу, тәрбиелеу, білім беру және жан-жақты дамытуы үшін жағдайлардың қамтамасыз етілу;
9) тұрғын үй-жайы болмаған жағдайда Қазақстан Республикасының тұрғын үй заңнамасына сәйкес оны алуға
Кәмелекетке толмағанға қамқоршы (қорғаншылық) тағайындау үшін қажетті құжаттар
ҚАМҚОРШЫҒА
1. Қамқоршының өтініші.
2. Қамқоршы мен оның жұбайының жеке куәлігі (көшірмесі).
3. Өтініш берушінің өмірбаяны, еркін формада ресімделеді.
4. Неке туралы куәлік (көшірмесі).
5. Егер өтініш беруші некеде болмаса, нотариалды куәландырылған анықтама.
6. Егер қамқоршы болуға тілек білдірген тұлға некеде болса, жұбайының келісімі(нотариалды расталған).
7. Қамқоршының денсаулық жағдайы туралы анықтама( форма бойынша).
8. Егер қамқоршы болуға тілек білдірген тұлға некеде болса, жұбайының денсаулық жағдайы туралы анықтама( форма бойынша).
9. Өтініш беруші мен оның жұбайының сотталмағандығы туралы анықтама. (ХҚКО)
10. Жұмыс істеп жүрген лауазымы туралы жұмыс орнынан анықтама.
11. Еңбекақы туралы анықтама .
12. Жұмыс орнынан мінездеме (мөр, қол қойылған). Егер қамқоршы жұмыс істемесе, полиция бөлімінен (учаскелік) мінездеме.
13. Тұрғылықты жерінен мекенжай анықтамасы;
(ХҚКО)
14. Қамқоршының өмір жағдайын тексеру актісі (тұрғылықты мекен-жайы бойынша мектеп жасайды).
БАЛАҒА
1. Мектеп әкімшілігі растаған баланың келісімі (егер бала он жастан асса).
2. Туу туралы куәлігі (көшірмесі).
3. Баланың денсаулығы туралы медициналық анықтама және бала дамуынан көшірме.
4. Ата- анасы туралы құжаттар (қайтыс болуы туралы куәліктің көшірмесі, соттың шешімі немесе үкімі, ата-анасының ауыруы немесе іздеуде екендігі туралы анықтама, бала некесіз туылған жағдайда №4 форма бойынша анықтама және басқа бала ата-анасынан айрылғандығын растайтын құжаттар).
5. Зейнетақы алатын балалардың зейнет кітапшасы, алиментті өндіру туралы сот шешімінің көшірмесі.
6.Ағалары және әпкелері туралы мәліметтер және олардың тұратын жері.
7. Баланың оқитындығы туралы мектептен анықтама.
8. Балаға мінездеме.
Баланың қамқоршысы немесе қорғаншысы баланы тәрбиелеуге, оның жан-жақты дамуына қамқорлық жасауға міндетті. Ол баланың пікірін және қамқоршылық пен қорғаншылық бойынша функцияларды жүзеге асыратын органдардың нұсқауларын есепке ала отырып, баланы тәрбиелеу тәсілдерін өз бетінше анықтауға құқылы.
Баланың қамқоршысы немесе қорғаншысы баланың пікірін есепке ала отырып, білім беру ұйымын және баланы оқыту формаларын таңдауға құқылы және баланың міндетті орта білім алуын қамтамасыз етуге міндетті.
Қорғаншы (қамқоршы) қамқоршылығындағы (қорғаншылығындағы) баланы өздерінде заңды негіздерсіз ұстап отырған кез келген адамнан, соның ішінде баланың жақын туыстарынан қайтарып беруді сот арқылы талап етуге құқылы.
Мұндай араласу баланың мүдделерiне сай келмейтін жағдайларды қоспағанда, қорғаншы немесе қамқоршы баланың өз ата-аналарымен және басқа да жақын туыстарымен араласуына кедергі келтіруге құқылы емес.
Қамқорлыққа алынушылар білім беру ұйымында немесе медициналық ұйымда тәрбиеленуде немесе емделуде болған жағдайларды қоспағанда, кәмелетке толмағандардың қорғаншылары немесе қамқоршылары өздерiнің қамқорлығына алғандармен бiрге тұруға мiндеттi.
Бұл қамқорлыққа алынушының тәрбиесiне және оның құқықтары мен мүдделерiн қорғауға қолайсыздық туғызбайтын болса, қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның рұқсатымен қамқоршының он алты жасқа толған қамқорлыққа алынушыдан бөлек тұруына жол берiледi. Қамқоршылар мен қорғаншылар өз мекен жайының өзгергендігі туралы қамқоршылық немесе қорғаншылық бойынша функцияларды жүзеге асыратын органдарға хабарлауға міндетті.
Қорғаншы кемiнде алты айда бiр рет қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органға қамқорлыққа алынушының денсаулық жағдайы туралы және оны тәрбиелеу жөнiндегi, сондай-ақ оның мүлкiн басқару жөнiндегiжұмыс туралы есептер беруге мiндеттi.
Қорғаншы (қамқоршы) қамқоршылығына алынғандарды оз есебінен асырап бағуға міндетті емес. Қамқоршылыққа алынушыны асырап-бағу қамқоршылыққа алынушының алатын жалақысы, зейнетақысы және басқа да әлеуметтік төлемдері есебінен, сондай-ақ оған тиесілі мүліктер есебінен жүзеге асырылады.
Қамқоршылығына алғандарды асырап бағуға бүгінгі күні жәрдемақы тағайындайды. Қамқоршыларға немесе қорғаншыларға жетім балаларды және ата-ана қамқорынсыз қалған балаларды асырап бағуға арналған жәрдемақы тағайындау және оны төлеу тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайды.
Қорғаншылық тоқтатылады, егер:
1. бала 18 жасқа толса;
2. қорғаншы некеге отырса;
3. қорғаншы (қамқоршы) қатты ауруға шалдықса;
4. қамқорлықтағы екеуі бірін- бірі түсінбесе;
5. қамқоршы өзіне жүктелген міндеттерді орындамаса;
6. қамқоршының (қорғаншының) қайтыс болуына байланысты;
7. 14 жасқа толғанннан кейін қамқорлық қорғаншылыққа ауыстырылады.
Патронат түріндегі қамқоршылық немесе қорғаншылық ата-анасының қамқорлығынсыз қалған, соның ішінде тәрбиелеу, медициналық немесе осы тәрізді басқа да мекемелердегі кәмелетке толмаған балаларға белгіленеді.
Баланы тәрбиелеуге алуға тілек білдіруші адам (патронат тәрбиеші) мен қорғаншы және қамқоршы орган арасында жасалған баланы тәрбиелеуге беру туралы шарт патронаттың туындау негізі болып табылады.
Бала патронат тәрбиешіге шартта көзделген мерзімге тәрбиелеуге беріледі. Патронаттық тәрбиелеуге берілген баланың әрқайсысына жеке шарт жасалады.
Тәрбиелеуге беру туралы шарттың мерзімі аяқталған жағдайда баланың отбасында болу мерзімін ұзарту патронат тәрбиелеу туралы жаңа шарттың негізінде жасалады. Патронат тәрбиелеушілердің еңбегіне ақы төлеу тәртібі мен мөлшерін Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайды.
Шарт бойынша оны патронат тәрбиешілерге беру ушін баланы (балаларды) алдын ала таңдауды қорғаншы және қамқоршы органның және бала (балалар) ұсталатын мекеме әкімшілігінің келісімі бойынша баланы (балаларды) отбасына қабылдауға тілек білдірген адамдар жүзеге асырады.
Ағалы-інілерді, апалы-сіңлілерді (қарындастарын) ажыратуға, бұл олардың мүдделеріне сай келетін жағдайлар қоспағанда, жол берілмейді.
Патронат тәрбиешілер тәрбиеге алынған балаға (балаларға) қатысты қорғаншылар мен қамқоршылар сияқты құқықтар мен міндеттерге ие болады.
Баланы патронаттық тәрбиеге беру туралы шарттың мерзімі бітпей тоқтатылуы келесі жайларда мүмкін:
1) патронаттық тәрбиешілердің бастамасы бойынша;
2) қорғаншылық пен қамқоршылық органдарының бастамасы бойынша;
3) баланы асырап алушыларға немесе туыстарына, баланың ата - анасына қайтарған жағдайда.
Сонымен қамқоршылық (қорғаншылық) кәмелетке толмаған азаматтарды орналастырудың ең кең тараған құқықтық нысаны және солай болып қала береді. Бұл нысанда бір жағынан ең жақсы тәсілмен әлеуметтік қамқорлықты қажет ететін азаматтың тағдырын отбасында өмір сүруге барынша жақындатып шешуге мүмкіндік беретін, екінші жағынан азаматтың құқығы мен мүддесінің сақталуын бақылауды қамтамасыз ететін орасан жағымды әлеует жатыр.
Назарларыңызға рахмет!
