Әлихан  Бөкейханов: аңыз – адам

Еңбек жолы

Жылдар өтсе де аты өшпейтін тұлға болды. Осындай көрнекті адамның бірі – Әлихан Бөкейханов. Көп жылдық бұғауға, «ұлтшыл», «халық жауы» деген атақтарға қарамай, оның тың ойлары өмірді жақсы жағына өзгертуге көмектесті.

Әлихан Бөкейханов (жеке парағында - Бөкейхан) наурыз айында туған, кейбір мәліметтерде 1866 жылы, екіншісінде 1869 жылы, «Қазақстан» энциклопедиясында 1870 жылы туған делінген. (Әлихан Бөкейханов пен В.И.Ленин бір заманда өмір сүрген. Екеуі де өз заманының көрнекті политиктері болған және екеуі де ХХ ғ. Басындағы ірі төңкерістерге қатысқандар).

Әлихан Нұрмұхаметұлы Бөкейханов Қарағанды облысы, Ақтоғай ауданының шағын ауылында туған. Бала Әлиханды арнайы ұстаздар жалдап оқытқан, одан кейін 3 сыныптық орысша-қазақша мектепте оқыған. Кейін білімін Омск қаласындағы техникалық училищеде, сосын Санк Петербургте Орманшы институтында жалғастырған. Әлиханның балалық шағы білімі жоғары адамдардың арасында өткен.

Ол Абай мен Шортанбайдың шығармашылықтарымен жақсы таныс болған және өз өлкесінің тарихы мен географиясын да жақсы білген. 3 сыныптық мектепті оқып жүрген кезінде орыстың және әлем мәдениетімен жақсы таныс болған. Оның достарының қатарында ең ірі оқымыстылар болған, олар: Г. Потанин, академик, профессор Г.А.Щербина, С.Г.Шевцов, В.Бартольд, В.Радлов, А.Ф.Керминский, В.Шульгин, Н.С.Чхеидзе және де басқа Ресей, Украина, Кавказ, Финляндия, Польшаның өкілдерімен жақсы қатынаста болған.

ХІХ ғ-ң соңында Әлихан Нұрмұхаметұлы Ресейдегі географиялық қоғамның Батыс – Сібір бөлімінің болашақ мүшесі болғанда ғылыми зерттеуін шығарды. 1903 жылы Санк – Петербургте  «Қырғыздардың тарихи тағдыры мен мәдени  жетістігі» деген альманахында: «Ресей. Бізге толық географиялық қатысы бар». Одан бөлек қазақтардың тарихы мен этнографиясы туралы бірнеше мақалалар шығарған.

Ф.А. Щербинатен бірге солтүстік –шығыс және Орталық Қазақстанның облыстарының экономикасы мен табиғатының ерекшеліктерін зерттеген. Кейін Сібірді зерттеуге қатысады және ол туралы мақалалар мен монографиялар шығарады. Оның қаласынан шыққан «Қырғыз әйелі», «Қобыланды» және т.б. көптеген тамаша еңбектері бар.

1909 жылы Петербургте Абай  Шығармашылығы туралы жинақ шықты. Әлихан Бөкейханов Санк – Петербург университеттің заң факультетін шұғыл түрде бітіріп шыққан.

Түнерген аспан.

Қорғансыз халықты қорғау ойы Әлиханды құқық қорғаушы қылады. Осы уақыттарда Әлихан Бөкейханов политикамен жүйелі түрде айналысады.

1905 жылғы төңкерістен кейін Әлихан Бөкейхановтың политикалық көзқарасы өзгерді.

Ол Маркизмде жеке меншікті мойындамаудың агрессивті идеяларын, таптық үстемдіктің идеологиясын қабылдамайды.

1905 жылдық қараша айында Ресейде өткен съезге делегат болып қатысады.  Бұл жерде орта тілін пайдалану керектігі туралы, дін еркіндігі, сайлауда либералды заңнамасында айтылған доклад жасайды. Осы конституциалық – демократтық партияға мүше болып кіреді.  Әлихан Бөкейханов газеттерге мақалаларын жиі шығарып, оның есімі әйгілі болады. 1906 жылы қысқа  уақытта І Мемлекеттік  думанның депутатты  болады. 175 дауыспен сайланады. Оның қолдауымен «Қазақ»  газеті шығады. Ол газет жергілікті халықтың  рухани өмірін көтеруге улкен рөль атқарды.

Осы күндерде оның артынан аңду басталды.

1906 жылғы ұлттық – босатуды талап етудегі көтерілісте Әлихан Бөкейханов және Ахмет Байтұрсынов және басқа да қазақтың зиялы азаматтары халықтыкөтеріліске қатыспауға шақырды.

1917 жылы Әлихан Минск қаласындағы өзге ұлтты басқарады, шығыс халқына көмектеседі. Оның есімі әр жерлерде белгілі бола бастайды.

1917 жылдың наурыз айында Әлихан Бөкейханов уақытша үкіметтің комиссары болып тағайындалады. Осы кездегі оның басты мақсаты – қазақ автономиясын құру және жариялау. Мамыр айында Әлихан Бөкейханов генерал Лаврентьевтің корпусындағы қатаң жазаның тоқталуына қол жеткізеді. Осы жылдың маусым айында Әлихан Бөкейхановтың бастауымен Бірінші Бүкілқазақтық съезд өтеді де, өз бағдарламасымен «Алаш» партиясы құрылады.

Совет үкіметі кезінде «Алаш» партиясының бағдарламасымен шаралары «ұлтшыл» деп қаралды. Шындығында  оның бағдарламасы декмократиялық ел болуға бағытталған. Бағдарламаның бірінші бөлімінде  айтылғандай, «Ресей демократиялық, федеративті республика болады, онда әр мемлекет өздігімен болады, онда әр мемлекет өздігімен болады, бірақ олар бірігіп жұмыс істейді». Мемлекет басында елдің өз еріктерімен таңдаған президент болды.

Депутаттар жалпы, терең, тікелей және жасырын түрде сайланады. Сайлауда шығу тегі, діні, жынысына мән берілмейді.

«Алаш» партиясы кедейлер мен шыншылдардың жақтасы болады. Қысым көрсетушілердің жауы!

Потанин «Алаш Орданың» көшбасшыларының алға тартқан жобаларын  сараптай отырып, мемлекеттік құралдардың формасы ретінде, олар үшін «Туысқандық автономия емес, жерге деген автономия болатын».

Бағдарламада азаматтардың құқығы, дінге қатысты істер, сот және әділ сот, елді қорғау туралы айтылған. Тоғызыншы параграфта ғылым-білімдегі мәселелер  §Х –да жер туралы сұрақтар қаралған. Пролетариат диктатурасы үшін ешқандай совлевлелік жеңілдіктер, топтың айырмашылықтарды қоздыру, коммунистік партия бағдарламалары үшін тән нәрсе. Дина Аманжолова байқағандай «Алаш» партиясы демократтық еркіндік жасау. Қазақстанның дамуы үшін осындай жағдай жасау керек.

1917 жыл От құшағында.

Бүкілқазақтық екінші жедел жақыртылған 5-13 желтоқсан 1917 жыл Орынбор қаласы қазақтардың аймақтық-ұлттық автономиясын құруды қаулы еткен, оларды азматтық соғыстан анархия шартынан қорғау мақсатында құру. Алаш орда халық кеңесінің өкілі ретінде уақытта астана болып есептелетін Семей қаласынан Әліхан Бөкейханов сайланады.

Яғни Қазақстаннан Алаш орда автономиясының делегаттарына жиналысқа шақыру тапсырылды, ол тек жартылай ғана жүзеге асырылды.

Соғыс кезінде Алаш көшбасшыларының, ақ армия көшбасшыларының уақытша одағына кірді, алайда ол уақытта большевиктердің көсемдерімен келіссөздер жүргізе бастайды. 1918 жылдың наурыз, сәуір айында Наркомнацтың гитекшісі И.Сталин және Алаш көшбасшылары телеграммамен алмасады ж/о тікелей телефонмен сөйлеседі. Д.Аманжоловтың ойынша сол кезеңде Сталин бүкілқазақтық съезднің шешімін мойындаулы мүмкін деп есептеді.

Ә.Бөкейханов Семей қаласында жүріп, 300 көшбасшылардың көрсеткен айбатына қарамастан келіссөздерге белсенді түрде қатысады. Әлихан Бөкейхановтың  серіктерінің сол кезеңдегі лейтмотив және магистраль мақсаты – автономияны алу. Мәскеуден келген телеграммалар осында басып шығарылып, «Абай» журналында талқыланады.

1917 жылдың күзі мен 1920 жылдар Әлихан Бөкейханов үшін жарқырап көрінер шағы болғандай. Оның қазақ автономиясын құру туралы арманы орындалады. Ол және оның серіктестері Қызыл және Ақ армияға қарсы тұру мүмкін емес екенін түсінеді.

Автономияшылардың қайғылы қозғалысы және қозғалыс көшбасшылары Әлихан Бөкейханов, Ж.Досмұхамедова, А.Байтұрсынов Қызыл және Ақ армияның басшылары қозғалысшылардың бостандыққа ұмтылғанын түсінбеді. Азаматтық соғысқа Алашордашылар белсенді қатысқан, бірақ оны ұйымдастырмаған.

1920 жылы совет үкіметінің басшыларының жариялаған амнистиясы бойынша Алаш – Орданың көшбасшылары үлкен шектеулермен басшылық жұмыстардан шектелді. Оларға Л.Толстой, А.Чехова, В.Короленко шығармаларын және Европа жазушыларының, түркітілдес халықтардың шығармаларын аудару тапсырылды.Табиғатынан дарынды Әлихан Бөкейханов жер мәселелерімен, қой шаруашылығымен айналысады.

Республиканың көшбасшыларын азды-көпті «қатты қадағалауға» алады. Әрине, бұл бақылауда Әлихан Бөкейханов та құтыла алмады. 1926 жылы оның Мәскеуге ауысуына  тура келді. Осы жылы Мәскеуден рұқсатсыз шыққаны үшін ұсталады және Бутыркаға қамалады.

Кейін де «конторға» шақыртулар алып, қысқа уақытта да, күйеу баласының өлімі, Қазақстанның наркомы болған Смағұл Садвоқасовтың өлімі де оның еркңін күйрете алмады.

1934 жылы Мәскеуде жерлеуде Сәбит Мұқановтың әйелі – Мариям Әлихан Бөкейхановты көргенде: «Ол өте әдемі және ақсүйектердей жүретін» деп еске түсірген болатын.

Соңы....

«Үнсіз жабылған есіктер. Ал қабырғада, ол қабырғада – қозғплыссыз біреу, белгісіз қара адамдар караңғылықты есептейді».

А блок

Әлихан Бөкейханов Қазақстанның ең ірі қайраткерлерінің бірі, ол 1937 жылы Мәскеуде тұтқындалған. Кейінірек қызы Елизаветта атқандай, Әлихан Нұмқхамметұлы өзінің тұтқындалатының жақсы білген. Ол қызына өзін енді ешқайда шығармайтының айтқан және мәскеулік достарынан қызына көмектесуді сұраған. Қарқаралының тауы мен кең даласында еркін өскен ұл, политикалық қайраткер, адамдарға көп жақсылық жасаған адам, энциклопедиялық білімді адам ұсталып Сталиннің түрмесіне қамалды. Оның басына Совет үкіметінің, Ресей империясының өз серіктестері сияқтытүрмені көру жазған екен.

1937 жылы 27- қыркүйекте ССР-ң Жоғарғы сотының әскери әріптесі болған Ә.Н.Бөкейхановты жазықсыз қаралап ату жазасына кесіледі. «Алаш» партиясының түгел әрекеттерін өз мойнына алады, өз серіктестерін қорғау үшін. Оны ол саналы түрде істеген.

Репрессия құрбандарының бастарынан қаншама қиындықты өткергенін біз түсінуіміз керек. «Коммунизмді құру» үшін олар отбасынан, достарынан, серіктерінен айырылғанын білуіміз керек.

20- жылдардағы әлеуметтік тәжірбие (Ә.Бөкейханов 1917 жылы қауіп – қатер туралы ескерткен болатын) түгел жерде жүргізілді. Әлихан Нұрмұхаметұлы 70 жылдардың басында атылды.

Ол ірі совет үкіметіне қандай зиян келтіруші еді?

Ол В.И.Лениннен 13 жылға артық өмір сүрді. Әйтсе де одан да ұзақ жасап жүрер еді. Оның есімін және серіктестерінің атын атауға тыйым салынды, ал егер еске түсірсе, жаман жағынан ғана айтылды. ХХ ғ-ң басында қазақтың интеллектуалды көшбасшының қайғылы тағдыры туралы білмей қаншама жастар өсіп жатты.

1989 ж. 14 мамырда СССр-ң Жоғарғы соты Ә.Бөкейхановты қылмыстары болмағандықтан ақтап шықты.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев «тарих толқынында» деген еңбегінде айтқандай: Жүзжылдықтың бірінші жартысында қазақтың интелегенттік қайраткері, үлкен қайғылы тағдырды басынан кешірген, азаматтық деңгейдегі адам деп нақты айта аламыз.

Ә.Бөкейханов наурыз айында туған. Әлі күнге дейін өкінішке орай елінің тәуелсіздігі үшін күрескен азаматтың атына арналған ескеркіш жоқ. Қарқаралыдағы ...... есептемегенде. Кеңес Нүрпейіс, Дина Аманжолова және Сұлтанхан Аққұлының жұмыстарын есептемегенде, салмақты дүниелер де ол туралы жазылмаған. Ә.Бөкейханов-ң өмірі туралы деректі фильм де түсірілмеген. Өз халқының жарқын болашағы үшін күрескен, білімді, нағыз адам – Ә.Бөкейханов. Оның тамаша идеялары Европа мен Азияның политикалық қайраткерлерінің қатарында тұруына жол ашқан.