Әлихан Бөкейханов: аңыз- адам
Өмір жолы
Жылдар өтсе де аты өшпейтін қайраткерлер баршылық. Осындай бір туар бейне Әлихан Бөкейханов еді.
«Халық жауы», «ұлтшыл» ретінде көп жыл бойы рұқсат етілмей келгеніне қарамастан,
оның идеясы дүниені жақсы жағына өзгертуге көмектесті.
Уақыт ұмытылған дара тұлғаларын әрқашан қайтарады. Мәңгілік ұйқыдан яғни әр кез қиындық тудырады, дегенмен де, жеңілістен кейінгі жеңіс мерекесі сияқты, сатқындық пен өткені жоғалғаннан кейінгі.
Әлихан Бөкейханов қазақ жастарының ішінде өткен ғасырдағы студенттік өмірді бастан кешірген, осы сияқты жастар арқылы қазақ даласына білім тараған еді. Бөкейхановтың замаңдастарының бірі: «Көптеген қырғыздар орта және жоғары оқу орында білім алғаннан кейін, өздерінің барлық күштерін салып өздерінің халықтарының арасында білім деңгейлерін көтеру арқылы шаруашылығын жетілдіруге жол ашқан».
Әлихан Бөкейханов (Жеке парағында - Бөкейхан) бір деректерде наурыз айында 1866 жылы туған десе, кейбір деректерге қарағанда - 1869 жылы туған дейді, ал «Қазақстан» энциклопедиясында - 1870 жылы. (Әлихан Бөкейханов және Владимир Ильич Ленин (Ульянов) бір кезеңде дүниеге келген. Екуі де өз дәуірінің көрнекті саяси қайраткер иегері болып, екеуі де ХХ ғасырдағыреволюцияға қатысқан.)
Әлихан Нұрмұхаметович Бөкейханов қазіргі Қарағанды облысы Ақтоғай ауданның кішкене ғана ауылында дүниеге келген. Шыңғыс ханның тұқымы, бала кезінде ауылда білім алған, содан кейін Омбы қаласында үш сыныптың орыс-қазақ мектебін бітіргеннен кейін Санк-Петербургтегі императордың орман институтына түседі.
Әлихан жасынан зерек, алғыр болып өсті. Ол Абай мен Шортамбайдың еңбектерімен жақсы таныс болып, өз өлкесінің жері мен тарихын етене жақын білген. Үш сынптық мектепте оқып жүрген кезінен бастап әлемдік мәдениет және орыс мәдениеті мен танысты. Омскіде одан кейін Санк-Петербургте оқып жүрген кезенінен бастап ол еуропалық зиялы қауыммен танысты. Оның достары қатарында Гртгорий Потанин академиктер, профессорлар, Г.А.Щербин, С.П.Бартольд, В.Радловтар болды. Ресейдің I, II Мемлекеттік думасының съезінің депутаты болған кезінде А.С.Керенскимен, В.Шульгинмен, Н.С.Чехидзе және Украина, Ресей, Кавказ, Финляндия, Польша өкілдерімен етене жақын болды.
Ә.Бөкейханов жағрафия қоғамының сейемелдеуімен кіндік қаны тамған қазақ даласының тарихын көп зерттеген. Тарих саласындағы жазып қалдырған елеулі мұралары : «Исторические судьбы Киргизского края и культурные его успехи», «Киргизиы» атты монографиялары. Бірінші ұжымдық монография 1903 жылы «Россия. Полное географическое отношение нашего отечества»атты көп томдық альманахтың «Киргизский край» деген XVIIтомына еніп, Санк-Петербордан жарық көрді.
Щербина экспедициясына қатысып, қазақ халқының әлеуметтік-экономикалық өміріне, мәдениеті мен тарихына қатысты бірқатар ғылыми құнды еңбектерді жазды. Оның қылқаламынан («Қырғыз аңызындағы әйел») «Женщина кыргизкой былине», «Қобыланды» және тағы да басқа еңбектері жарық көрді. А. Бөкейхановтың еңбектері зиялы қауымның арасында өз бағасын алды.
Абайдың өлеңдері мен қара сөздерінің тұңғыш жинағын редакциалап, жинақтың 1909 жылы Санк-Петербургте басылып шығуына ат салысты. Оның зерттеулері қазіргі таңда өзінің өзектілігін жоғалтқан жоқ. Кейбір деректерде Ә.Бөкейханов Санк-Петербург университетінің заң факультетін бітірген деген ақпараттар бар.
Әлихан Омбы қаласында үйленген. Оның жары орыс қызы Елена Яковлевна Севостьянова – айдауда жүрген халық қозғалысы қайраткерінің қызы. Екеуінің үйлену тойы 1902 жылы болған. Әлихановты екі баласы болған: ұлының аты - Окитай (орысша - Сергей) және қызы Лиза. Олардың тағдыры қалай болды екен? Окитайдың жоғары білімі болған. Оның өмірі Сатпаевтан бұрын Жезқазғанмен байланысты болған. Ол Жезқазған өңірін алғашқы болып ашқан деседі. Кейбір деректер бойынша Оитай соғыстан кейін қайтыс болды делінеді. Оның қызы Елизавета Алихановна дәрігер МГУ –дың медицина факультетін тамамдаған, медецина ғылымның докторы профессор. Ол Қазақстан мемлекеттік қайраткері Смагулов Садвакасовтың жары болған. Мәскеуде Әлиханның немерелері мен Сергейдің балалары бар.
Елена Букейханова ерінің Отаныңда ешқашан болған емес. Ал балаларының барғандарын жақтаған. Ал Әлиханның өзі туған жеріне 1920 жылы соңғы рет тағзым еткен. Осы жерде «Алаш-Орда» партиясының жетекшісі ретінде тұтқынға алынып, Қарқаралыға аттандырылған…
…Әлихан Бөкейханов төңірегінен аяусыз дауыл өткен, емен ағаш секілді. Тамыры осы дауылға төтеп бере алмай жер бетінен жойылған болып елестейді. Жылдар өтті армандар орындалды. Тереңге тамырын жайған терек, қайта гүлдеді. Олар өмір сүру керек.
