Тіпті отаныныңда өмір сүруге тыйым салынғанда да,
түрмеге түскенде де, автономияны басқарғанда да,
Әлихан Бөкейханов «Алаш-Орда» ұлттық азаттық
қозғалысының көш басшысы ретінде болып қала берді.
Шыңғыс ханның ұрпағы
Әлихан Қарқаралы қаласында уезді мектепте болған кезде, ол Татарлар Бекметовтардың үйінде өмір сүрген. Бірде Омбыдан фаетон Колпаковский генерал-губернаторы,үйіне тоқтады. Ол келіп, былай деді: «. Менің дөңгелекті Омбыдан Қарқаралығадейін қаншажүрді депайтуға болады, Егер кімдекім осы сұраққа жауап берсе,мен оны өзіммен бірге алып , толық мемлекеттін қарамағына қоямын, оқықуға түсіремін» топтың ортасынан бала шығып жауабын айтты, Колпаковский осы жауаптыңдәлдігінетаңғалды, бірақ сұрады: «Атың кім». «Әлихан», - деп жауап берді
Масондық ложа
Көшбасшының өмір баянының басқа қызықты фактісі ретінде оның Ресейлік «Солтүстік жұлдызы» атты масондық ложа мүшесі болуын атап өтуге болады, журналист Сұлтан Хан Аққұлының сөзі бойынша Бөкейханов шамамен оған 1906 жылы кірген. Алаш-Орда фильмі сценариінің авторы Болат Мурасалимов бұл фактіні өрескел деп айтуға болмайды деп есептейді.Алаш-Орда болашақ көшбасшысы кадеттер партиясында болған ал масондық ложа саяси клуб ретінде қабылдаған, оның мүшелері бір мақсатқа жетуге тырысқан-хандық режимді ауыстырып, демократиялық мемлекет құру.
Болат Мурасалимов Бөкейхановтың хандық режиммен келіспеуінің бір себебін көшіру саясатымен және жерге жеке меншік құқығы деп есептейді.
-Ол Шәкәрімнің өзінен жеке меншікке ұсынылатын 15 шаршы жерді ұсынатының алсам ба деп кеңес сұрағаның жазады. Бөкейханов түсіндірген: Егер сен жерді текті рудың өкілі ретінде алатын болсан, онда көпшілігі сенің істегеніңді істейді және жерді көздеу дағдылары болмағандықтан –Бұрынғы жер үлестерін орыс крестяндарына сатқан Башқұрлар сияқты жақын арада айырылып қалады. Шәкәрім бұл ойдан бас тартты. Алайда Алаш –Орданың соңғы мақсаты жер емес. Қазақтың автономиясы , хан ауысқан кезде басқа мәселе туындады: Зайырлы немесе федеративті мемлекет құру, федеративті құру ұстанымдағы Бөкейхановтың тәуелсіз қазақ автономиясын құруға ұмтылысында жалғыз қалды.
Қазақ саясаты қалай туындады
1917жылы 15желтоқсанда екінші жалпы қазақ съезі өтті. Алаш-орданының жалпы қазақтың кеңесі Ә.Бөкейханов оның төрағасы болып таңдалды . Алаш-Орданың іс-әрекеттерін зерттеушітарих ғылымдарының докторыМамбет ҚОЙГЕЛЬДИЕВ Алаш-орда үкіметі ақ гвардиялылармен және басқада, кеңес үкіметіне қарсы күштерімен солардың көмегімен автономия құру туралы соңғы мақсатына жету үшін саяси ынтымақтастық құрған дейді. Оқиғалар желісі олардың үкіметтерінің аяқталмағаның көрсетеді,1918 жылғы сәуірде Әлихан Бөкейханов, Қалел Габбасов және Алімхан Ермеков телеграф арқылы кеңес үкіметімен кеңес билігінің платформасында қазақ автономиясын құру туралы сөйлеседі.Өкінішке орай осы қрым қатынастан кйінде Бөкейхановтың үкіметі кеңес билігімен сәтті қалыптасады. 1919 жылы қызыл әскер жеңіске жеткен сон Алаш-Ордалықтар кеңес билігінің жағына шығады. 1920 жылы қазанда Бөкейханов және қозғалыстың басқада көш басшылары бірінші Қазақстанның кенесінің құрылтай съезіне шақырылады.
Дегенмен де, Болат Мурасалимовтың сөзі бойынша екі жарым жыл бойы Алаш-Орда үкіметі деректер шығарып, өздерінің милициясы Алаш-әскерін құрып жергілікті орындарда кеңес деректерінмойындауға тыйым салып өз бетінше жұмыс атқарған.
Амангельдіні кім өлтірді?
Режисері Моисей Левин сценариінің жазған Всеволод Иванов, Ғабиден Мұстафин, Ғабит Мұсрепов болған Амангельді фелімінде Амангельды Имановты М.Дулатовтың өлтіріп жатқанынан үзінді көрсетілген алайда Бола Мүрсалимовтың сөзі бойынша осы фактіні растайтың құжаттар жоқ:
– 1919 жылы мамыр айында кеңес билігіне қарсы тұрудың бос әурешілік екенің түсініп Бөкейханов онымен татуласуды шешеді, оның серіктесі А.Байтұрсынов, А.Жангельдиновпен бірге Москваға Ленинге барады. Бұл уақытта Торғай облысында А.Имановтың қол басшылығында және кеңестің қаруланған жасақшалары және Алаш-орда милициясы болған. Бір шайқаста ол қайтыс болады, облысқа дереу жеткен Жангельдин тергеу жүргізеді, бірақ кінәлі тұлға табылмаған, сонымен қатар Дулатовты үш рет соттағанда оған Имановтың өлімі мойнына артылмаған
1970 жылы Міржақыптың қызы Гульнар Дулатованың,әңгімесі бойынша оған Амангелдінің ұлы келген, «сіздің әкеңізді менің әкем өлтірді деп есептемейсіз ба? деп сұрағанда «жоқ»- деген жауап алған.
Имановты, Дулатовты өлтірді деген өтірік, Болат Мурсалимовтың сөзі бойынша кеңес билігіне тиімді болған, Бір халықтың өкілдерін бір-біріне қарсы қоюы мүмкін деген болжам бар, Алаш-Орда қарағансон Бөкейханов шамамен 1921 жылы күзге дейін Оренбург қаласында әкімшілк және шаруашылық жұмыстарымен айналысқан.
Сұлтан-Хан Аққұлы А.Бөкейхановтың кіші інісі Смахан-төренің естеліктері бойынша оның 1921 жылы әйелі Елен Яковлевнаның денсаулығының күрт төмендеуіне байланысты Оренбургтан Семейге қайтқаның жазады. Дулатовтың қызы Гүлнар апайдың әңгімесі бойынша Бөкейханов әйелінің өлім алды аманатың орындап Семейде хрестянша жерленген.
Семейден ол туған ауылы Желтау қыстағына барған онда бір жыл 1921 жылдың соңынан 1922 қазанына дейін тұрған сол жерде оны тұтқындаған.
Сталинніңтелеграммасы
1922 жыл қазанда Тұтқындалғаннан кейін Бөкейханов Москвада болған. Сұлтан-Хан Аққұлының материалдарында оның Москваға алғаш келгенінде ИосифСТАЛИНМЕН кездескені туралыәңгіме бар. Сталин оған отанына қайтпауды және КССРО халықтарының орталық баспасөзі қазақ секциясының әдебиеті қызметкері жұмысын ұсынған. – Болат Мурасалимов осы кезеңде оның көп жұмыс істегенің Толстойды, Чеховты, Мопассанды аударғаның қазақ жоқтауын аударғаның айтады. Бұл жақтауларда қандай да бір адамның өлімі туралы емес, қазақ даласының тәуелсіздігі оны жоғалтып алғаны туралы өкініш айтылады, бір ретте Бөкейханов, Н. К. Крупскойдың мақаласын аударып отырып, Лениннің ұстамын күлкі еткен, Мұрағат құжаттарының арасында Сталиннің қазақ партиясы аудандық комитетінің бірінші хатшысы С Филип Голощёкинге және республиканың халықтық комитетінің төрағасы Нығмет Нұрмақовқа: “Әлиханның Қазақстанға қайтуына қарсы емессіздер ме?”. Деген телеграммасыбар. Оған “Ия, қарсымыз” деп жауап беруге мәжбүр болған 1927 жылдан бастап 1937жылға дейін (27 қыркүйекте атылғанына дейін) Бөкейханов Москвада үй қамағында болған.
1928 жылы Алаш-Ордалықтарды тұтқындау басталып. Төрт жылдан астам жалғасқан Бөкейханов қолынан келгенше қозғалыс бойынша серіктестеріне көмектескен. Үлкен Кисловский тұйық көшесінде тар коммуналка, сотталғандардың туыстары мен жақындарының баратын жері болған. Осы №4 –ші үйге Максим Горькидің әйелі келген Әлихан сол арқылы өзінің достарына ақша хат жіберген.
Барлығына бір мола
Ұзақ жылдар бойы, «Алаш» қозғалысының қолбасшысының жерленген жері тіпті 1989 жылы. Ақталғаннан кейінде белгісіз болып қалған.2007 жылы «Алаш -Орда» документалды филімнің сценари бойынша жұмыс істеген Болат Мұрсалимнің арқасында жерленген орны табылған:
– Мен ату тізімдерін қарап шықтым сонда “Мемориал” сайтын таптым. Атылғандардың “А” санатының тізімінен, мен Бөкейхановты таптым, үкіміне Сталин жеке қол қойған. Ол Нұрмақов пен бір күнде ату жазасына кесіліп, және бір молада Москвадағы Донской кладбищесінде жерленген.
Бұл жаппай жерлеу, Әлихан Бөкейхановтың өмір баяның зерттеуші Сұлтан-Хан Аққулының сөзі бойынша, бес мыңнан адамды құрайды. Олардың арасында Сталиннің әйелі Авель Енукидзенің кіндік әкесі маршел Михаил Тухачевскидің, Левон Мирзоянның және басқалардың денелері бар,...
Жауап алу хаттамасын оқып отырып мен Бөкейхановтың соңына дейін өзгелердің өмірін құтқаруға тырысқаны туралы ойдан арыла алмадым деп жазады, - Булат Мурасалимов. – мысалы: одан Нұрмақов туралы сұрағанда «мен оны ешқашан ұлтшыл деп санаған емеспін»...
– 1922 жылдан 1937 жылға дейін Москвада тыныш өмір сүріп жатқан Бөкейхановты не үшін атқан?
– жауап алу хаттамасында «Алаш-Орданы» не екенің білесінбе? деген сұрақ бар. Жауап: “Неге мен білмеймін? Бұл қозғалысты мен құрдым және қазақ халқын кеңес билігінен күреске шақырдым”.
– Өз кезеніңде тарих ғылымның докторы Мамбет Қойгельдиев ұлы ақын Сұлтанмахмұт Торайғыров Бөкейхановты (Алаштың Алиханы), деп айтқан дейді.
Оның пікірі бойынша, сотталған Бөкейханов КСРО жоғары сотының әскери алқасының үштігінде өзінің соңғы сөзінде өзіне тән қайтпас шындығы «мен ешқашан кеңес билігін сүйген емеспін, бірақ мойындадым деген».
Дереккөз: http://gazeta.caravan.kz/articles/alikhan-vsego-alasha-articleID59911.html
