«Қазақ тілі мен әдебиет оқытуында тілге қойылатын талаптар»Сейлбек Г.Қ.
Қазақ тілі мен әдебиет оқытуында
тілге қойылатын талаптар
Сейлбек Г.Қ. – Қарағанды қаласының № 59 ЖББОМ
қазақ тілі және әдебиет пәнінің мұғалімі.
«Ана тілін жақсы білу – әркімнің азаматтық борышы. Егер әр бір сөзді орнымен жұмсай біліп, айтқан ойы мазмұнды, нысанаға дәл тиетіндей ұғымды шығып, тыңдаушысын баурап алардай әсерлі болса, ана тілінің құдіреті сонда ғана сезілер еді. Ал мұндай шеберлік тек тіл мәдениеті жоғары адамдардың ғана қолынан келер жайт» - деп тұжырымдайды ғалым М.Балақаев. Көптеген зерттеуші, ғалымдардың еңбектерін, мерзімді баспасөз ақпараттарын талдай келе, оқушылардың тіл мәдениеті деңгейін анықтау мақсатында жүргізілген сауалнама, әңгімелесу, байқауларды негізге ала отырып, бүгінгі күнгі оқушылардың сөз саптауы көңіл аударарлық, көпшілігінің тіл мәдениеті төменгі деңгейде деген қорытынды жасауға болады.
Зерделеудің келесі кезеңінде қазіргі оқушы жастардың тіл мәдениеті деңгейінің төмен болу себебін анықтау қажет. Жазушы Ә.Әбішов бұл туралы былай дейді: « Жастар ізденбейді, ағаларын оқымайды, олар қазақ әдебиетін оқымайды... Жастар сөйлемді әдейі бұзып жазады, олар ерекшеліктің белгісі түсініксіз жазу деп ойлайды...Тіл мәдениетінің төмен болуына ғылыми – техникалық прогрестің де әсері бар»,- десе, И. Нұғымановтың ойынша, оқушылардың тілінде болатын кемшіліктердің себептері келесіде;
1. Қоршаған ортаның әсері: а) оқушының сөйлеуіне жергілікті тіл немесе басқа тіл әсер етеді, ә) көшенің әсері (дөрекі, былапыт тіл), б) пән тілінің нормаларын жақсы меңгермеген мұғалімнің ықпалы;
2. Сөйлеу дағдыларының жоқтығы ( мектептің тіл дамытуға немқұрайлы қарау);
3. Жекелеген оқушы тіліндегі кемшілік ( сақаулық, быдықтық, мыңғылдық, т.б.), - деп көрсетеді.
Тіл мәдениетінің жоғары болуына мынадай талаптар қойылады:
- сөздің жүйелі, анық, түсінікті болуы;
- сөздің тілдегі орфоэпиялық, грамматикалық, лексикалық нормаларға сай дұрыс құрылуы;
- сөздердің қажет болған кезде бейнелі, көркем, эмоциялы болуы;
- сөздердің тыңдаушы немесе оқушының жағдайына, ортаның қажеттілігіне сай болуы. Осы сияқты көптеген зерттеушілер, ғалымдар, педагогтардың ой–тұжырымдары мен пікірлерін қарастыра келе, тіл мәдениетіне қойылатын талаптарды төмендегідей саралауға болады:
- сөйлегенде тілдегі дыбыстарды дұрыс, анық айту;
- екпіннің қойылуын, үндестік заңын сақтау;
- сауатты, қатесіз жазу;
- әріп таңбаларын дұрыс, түсінікті жазу;
- дұрыс айтып, сөздердің тізбегін табиғи заңдылықтарымен дыбыстау;
- сөйлегенде сөз тұлғаларын, түрленуін сақтау, қосымша, көмекші сөздерді дұрыс, өз орнында қолдану;
- сөздерді өз мағынасына қарай қолдану, мағыналарын анық біліп отыру;
- сөйлемдерді, әсіресе, күрделі ойды білдіретін құрмалас сөйлемдерді дұрыс құрастыру;
- тілдегі ауызекі, ресми іс–қағаздарды, публицистикалық, көркем поэзиялық, ғылыми стильдердің әрқайсысының ерекшелігін сақтап отыру;
- сөйлеу әдебінің сақталуы;
- тілдегі көркемдік құралдар, тіл байлығын, оның мүмкіндіктерін пайдалану;
- сөйлеуде тілдің өз заңдылықтарына қатысты халықтың ұлттық ерекшеліктерін сақтау;
- сөйлегенде ойдың көлемін, мазмұндық құрылымын, хабарды жеткізу жүйесін реттеу.жоспар
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді талдай отырып, тіл мәдениетінің келесі көрсеткіштерін атап көрсетуге болады: тілдің тазалығы, дәлдігі, анықтылығы, ойлылығы, орындылығы, мәнерлілігі, байлығы, әсерлілігі, жүйелілігі, түсініктілігі, мазмұндылығы, нақтылығы, дұрыстылығы, тілдік нормаға сай болуы, мағыналылығы, әдебі.
Егер осы айтылған көрсеткіштер адам бойында дамып,жетілсе, онда адамның тіл мәдениетін жоғары , деп санауға болады.
Сондықтан оқушыларға тілдік тәрбие беру барысында тіл мәдениетінің көрсеткіштері мен талаптарын үнемі басшылыққа аламын.
Тіл мәдениетін тәрбиеленудің жолға қойылуы – бүгінгі қоғамдық-әлеуметтік сұраныс талабынан туындап отырған мәселе. Мемлекеттік мәртебеге ие болған қазақ тілінің қолданыс өрісінің кеңеюі, біршама жылдар бойы өзге тілдің өктемдігінен табиғи арналарынан ажырап қалған ана тілімізді өрістетуге деген талаптың күшеюі еліміздегі білім беру жүйесінің негізгі буыны болып саналатын жалпы білім беретін мектептерде қазақ тілі пәнінің рөлінің, маңызының арттырылуына қажетті алғышарттарды қалыптастыруды қажет етеді.
Қазақ тілінің мемлекеттік жалпыға міндетті білім стандартында белгіленген талаптарға: жаңартылған білім мазмұнына ,оқушы меңгеруге тиіс міндетті білім деңгейлеріне табан тірей отырып ,тіл мәдениетін оқытуға қатысты міндеттер мен нәтиже межелері белгіленеді.
Қазіргі таңда тіл мәдениетін оқытуда оқушыны өзіндік ізденістерге негіздей отырып, білім алуына және біліктерді меңгеруіне қажетті жағдайларға молырақ мүмкіндік беру мәселесі ескеріледі. Бұл орайда, оқушының өздік, шығармашылық жұмыстарды орындауына мән беріледі. Яғни білім мен білік оқушының өздігінен ізденуіне, түрлі тілдік жағдаяттарды тіл жұмсауға төселуіне және оның лингвистикалық дүниетанымының кеңеюіне жол ашатындай тілді әр қырынан өздік әрекетті арқылы тану жолымен меңгертіледі.
«Тілім менің - тірегім» Жакыпжанова
Р.Ж
Статья "Латын әліпбиіне көшу — қазақ тілінің жаңа белесі" учителя казахского языка Сагындыковой С.С.
Статья "Тілге құрмет - халыққа құрмет" учителя английского языка Нурмахановой А. К.
Статья "Латын әліпбиіне көшу - игі қадам" учителя начального класса
Мырзашевой А. Б.
Статья "Латын әліпбиіне көшу - ұлтымыздың қайта жаңғыруы" учителя английского языка Абдикасовой Г. А.
Статья "Латын әліпбиіне көшу - дұрыс таңдау" учителя казахского языка Оразбаеевой Ж. К.
Статья "Латын әліпбиіне көшу - ұлтымыздың қайта жаңғыруы" учителя английского языка Абдикасовой Г. А.
Статья "Латын әліпбиіне көшу - ұлттың кемелденуі" учителя казахского языка Мустафиной Н. К.
Статья «Ең асылым- тілім менің" Учитель казахского языка и литературы Сейлбек Г.К.
Статья "Латынға көшу - заман талабы", учитель начальных классов Тамабаевой А. К.
Статья "Мемлекеттік тіл - ұлттың тұғыры", учитель информатики Конкашева Г.О.
Статья ученицы 7 "Ә" класса Сыздыковой М. "Мемлекеттік тілді білу - біздің болашағымыз". Руководитель Кадауова А.С.
Пропоганда политики государственного языка.
Статья ученицы 9 А класса Оразханова А. "Государственный язык казахский язык" Руководитель Аширбекова Г. Ж.
Пропаганда политики государственного языка статья ученицы 8 класса Кокуриной Марии «Государственный казахский язык»
Руководитель Садвакасова Д.А.
Пропаганда политики государственного языка статья ученицы 8 класса Мельниковой Виктории «Государственный казахский язык»
Руководитель Садвакасова Д.А.
Пропаганда политики государственного языка статья ученика 8 класса Васильева Александра «Государственный казахский язык»
Руководитель Садвакасова Д.А.
Пропаганда полтитики государственного языка.
Статья ученицы 7 «А» класса Олжабай Ш. «Мемлекеттік тіл – менің ана тілім».
Мемлекеттік тіл - менің ана тілім.
№59 ЖББОМ КММ
Олжабай Шұғыла 7 «А» сынып оқушысы
Жетекшісі Сагындыкова С.С.
Қазақ тілі түркі тілдер тобына жатады, атадан балаға жеткен ұлы құбылыс. Ол талай тарих сынынан өтті. Ғасырлардан - ғасырларға сүрінбей жетті. Дүние жүзіндегі ең бай, бейнелі, таза, өткір, терең, күшті кең тіл ретінде саналады. Қазақ тілі – қазақ халқының ұлттық игілігі болумен қатар, әлемдік тіл білімі зерттеушілерін қызықтырған көне тарихы бар, кемел тіл ретінде танылуда.
Туған тіліңді қорғау – туған отаныңды қорғаудан да маңыздырақ. Отаныңды жау басып алса, оны ерте ме, кеш пе, әйтеуір, азат етеріңе сенесің. Ал тілің жауланса - бітті. Басқа тілге көшіп, туған тілін ұмытқан және өз ата байлығына қайта оралуға мойны жар бермейтін жалқаулар мен ұлттық рухын жоғалтып үлгерген, өзіңе түрі ғана ұқсайтын қандастарың жаудан бетер қарсыласады. Олардың үлкен бөлігінің ана тілін мойындамай, өзге тілдің мүддесін ашық түрде қолдауының арқасында ұлт жойылуға бет алады. Әлгі бейшара ұлт үшін бұған теңдес қасірет болмақ емес.
Тіл – ұлттың жаны, халықтығының асыл белгісі, намысы, тыныс тіршілігінің көзі, Ата Заңымен қорғалатын, еркіндігінің үні. Оны құрметтеп, қорғау, келешек ұрпаққа жеткізу, Қазақстанның бақытты да парасатты, білімді де еңбекқор ұл-қыздары, біздерге ғасырлар бойы ата-бабаларымыздан жеткен аманат.
Ана тілі қанның, қиылған жанның, толқытқан көңілдің, лүпілдеген жүректің сығындысы, онда дәм де, мән де болу керек. (С.Торайғыров). Бірақ қазақ тілі - тек қазақ халқының тілі емес, мемлекеттік тіл ортақ тіліміз екенін ұмытпағанымыз жөн болар. Қазақстанда тұратын оны Отаным деп қабылдайтын, өзін Қазақстанның патриоты деп есептейтін азаматтарының тілі.
«Қазақстанның болашағы - қазақ тілінде» деген Елбасымыздың сөзін есте сақтағанымыз дұрыс болар. Қазақ тілі өте бай, орамды, көркем тіл. Тіл арқылы өнер білімді, мәдениеттілікті, қоғамның белсенді азаматы болуды сол тіл арқылы үйренеді. Халық өзінің ғасырлар бойы жасаған асыл мұраларын ұрпақтан ұрпаққа алдымен ана тілі арқылы табыс етеді. Сондықтан ана тілін білмей, ұлттық мәдениетті жете меңгеру мүмкін емес. Қазіргі жаңартылған бағдарлама талабына қарай үш тілдікті алға қойып отыр. Әрине, әр тілді меңгеру, әр тілде сөйлеу әркімнің арманы. Жеті түрлі ілім біл, жеті елдің тілін біл деген. Біздің мектебіміз аралас мектеп болса да мемлекеттік тілге деген құрмет өте жоғары.
Пропаганда политики государстенного языка статья учителя русского языка и литературы Джангалиева С.К. «Родник моей души»
Джангалиева Сауле Карекешевна учитель русского языка и литературы
КГУ «Средняя общеобразовательная школа № 59»
Город Караганда Эссе «Родник моей души»
Детство! У каждого человек оно бывает разным: веселым и грустным, интересным и скучным, безза- ботным и забавным. Но у всех детство бывает запоминающимся.
И я вспоминаю с особой теплотой свое детство, потому что оно связано с дедушкой. Ата – так звали мы нашего дедушку, умудренного опытом и никогда не унывающего старика. С годами я пони- маю, что тогда мой дед и не был глубоким стариком.
Аташка жил в Михайловке в своем доме. Каждое лето мы выезжали на джайлау (так шутил наш отец) на три летних месяца. Это были самые лучшие годы в моем детстве. Аташка проводил с нами все время. За домом была огромная поляна, на которой рос ковыль. Колыхаясь от седого ковыля, по- ляна напоминала море, в которое мы с дедушкой с радостью окунались. Было весело, потому что аташкамогигратьлюбуюроль:царяилисолдата,волшебникаилинищего.Своиролионпроговаривал только на казахском языке. Мы слушали красивую напевную речь, усыпанную пословицами и пого- ворками, загадками и фразеологизмами. И тогда я влюбилась в родной язык, так как поняла, что кра- сота языка идет от сердца и тесно связана с роднымилюдьми.
Аташка любил рассаживать нас на поляне и мог часами рассказывать истории о прошлом казах- ского народа. Ата отличался умением выразительной передачи чувств человека и ярко выраженной мимикой. Перед нашими глазами пролетали орды Чингисхана и Батыя, огромные войска джунгар, страшные и казалось поработившие степь навеки. Но аташка мгновенно преображался, когда речь за- ходила о победе казахов над врагом. Мы слушали народные песни и стихотворения о казахских баты- рах и воинах – и в наших душах зарождался огонек свободолюбия.
Прошло много лет, как не стало моего аташки – родника, который питал меня в детстве, но я все равно четко ощущаю его присутствие. Я работаю учителем русского языка и литературы, и этому вы- бору я обязана своему дедушке, привившему мне любовь к языкам. Спасибо Вам, ата, за прекрасное детство, за любовь к родному языку, за уважение к истории нашего народа.
Родной язык! Твои напевы,
Как песня в сердце у меня.
Звучат мелодии надежды,
Любви, и веры, и добра.
Звучат и в шелесте деревьев,
И в порыве ветерка,
В журчанье речек и арыков,
И в аромате лепестков.
О сколько радостных мгновений
Связал едино наш язык!
Рожденье, свадьбы, тои, дети,
Работа, дружба – и вся жизнь!
Мы, отличаясь гостеприимством,
Привыкли всех встречать с утра,
И длится долгая беседа
За чаем с низеньким столом.
Когда поем, то слышим даже,
Что замирает всёвокруг.
Ведь песня точноповторяет
Всю музыку твоейдуши.
Родные нотки в песне слиты
В ансамбль гимна длястраны.
Мой Казахстан силен народом,
Владеющим богатым языком.
Язык страны, язык державы,
Язык, сплотивший наш народ,
Живи и здравствуй ты вовеки,
Да не иссякнет твой родник!
Пропаганда политики государственного языка. Статья учителя начальных классов Мукажановой Ж.К. «Латынға көшу қажеттілік». 
Қазақ тілін насихаттау – әр қазақтың борышы
«Ана тілің біліп қой,
Еркіндігің, теңдігің.
Ана тілің біліп қой,
Мақтанышың, елдігің.
Ана тілің – арың бұл,
Ұятың боп тұр бетте.
Өзге тілдің бәрін біл,
Өз тіліңді құрметте!»
Қадыр Мырза Әлидің осы бір өлеңіне қазақ тілінің қадыр-қасиеті, құдіреті сыйып кеткен және қазақ тілін насихаттау үшін не істеу керектігін айқындап бергендей. Баланың тілінің шығысымен, балабақшаға барысымен алғаш жаттайтын тақпағы осы болу керек. Мүмкін, сәби өлеңнің байыбына бара қоймас десек те, адамның жадында мәңгілік қалатын дүние «Аю отыр партада» немесе «Аяз ата келді, Бізге сыйлық берді» сіпеттес нәрсе болмау керек.
Қазақ тілін насихаттау әр ананың борышы деп білемін. Басқа елдер өз тілін «туған тіл» десе, қазақ туған тілін «ана тіл» дейді. Тілді сақтау, дамыту және оны насихаттаудағы жауапкершіліктің зор үлесі ананың мойнында. Сәби дүниеге келісімен ана тілінде әлди тыңдап, ана тілінде ертегі естіп өсуі керек. Әр қазақтың алғашқы қазақ тілі мұғалімі – анасы. Демек отбасында мейлінше тек қазақ тілінде сөйлеу керек. «Әйел бір қолымен бесікті, бір қолымен әлемді тербетеді» деп бекер айтылмаған.Сондықтан, қазақ қызын тәрбиелеуге басты назар аудару керек . Ол үшін қазақ тілімен қоса, қазақтың салт-дәстүрін үйрету керек.
«Бірде қонаққа барғанымда, дастархан етегінде ұзын шашты, аққұбаша келген қазақ қызы өз сұлулығымен жүрегімді баурайды. Оның қылығы мен сымбаттылығына тамсандым. Алайда, оның өз ана тілінде сөйлей алмайтынын естігенімде, оның бар сұлулығы жойылып кеткендей болды. Сондағы айтқан сылтауы – Маған ешкім қазақ тілін үйретпеді». Бұл Ш.Айтматовтың әңгімесінен үзінді. Тіл – сұлулық өлшемі екеніне күмән жоқ.
Бір көргеннен қазақтың қазақ екенін білдіретіні ол тілі ғана. Өйткені, ұлттық киім мерекелерде ғана киілетін атрибутикаға айналды. Сондықтан, тіліміздің бар әсем сөзін қолданып, дамыта түсу керек. Тіл – ең ұлы қару. Тіл – ең асыл құндылық. Тіл – ең керемет қатынас құралы. Тіл өлсе, ұлттың да өмір сүруі мүмкін емес. Сондықтан біз қай ұлттың өкілі болмайық, тіл үшін күресуге міндеттіміз. Сол тілде сөйлейтін соңғы адам болсақ та, тіліміз жайында аманат қалдыруға, мұра қалдыруға тырысуымыз керек. Себебі біздің тілде жазылған құнды тарихи деректер, кейінгі ұрпақ үшін үлкен рөле ойнауы мүмкін.
Қорытындылай келе, өскелең ұрпақ тәрбиесінде қыздарымыздың тәрбиесіне аса назар аудару керек деп ойлаймын. Қыздарымыз шетінен ою ойып, құрақ құрауы екіталай , бірақ қазақ тілінде сөйлеуі міндетті.
Қарағанды қаласы №59 ЖББОМ математика мұғалімі Куандыкова Ж.А.
Мемлекеттік тіл - мақтанышым.
Әр адам, әр оқушы өз тілін құрметтеп, мемлекеттік тіл мақтанышым деп ойлай білсе, өз тілінде сөйлеп, соны басқалардан талап ете білер еді. Өз басым қазақ тілі менің ана тілім ғой, осы тілде білім алайын, осы тілде сөйлейін, ал орыс тілін үйренейіндегенді бала күнімнен мақсат еттім. Өйткені орыс тілі қазақстандықтар үшін барлық этнос өкілдерімен еркін сөйлесетін, қарым-қатынасты нығайтатын ресми тіл болып табылады. Қазақ сыныбында оқысам да орыс тілінен кем де қалған жоқпын, таза сөйлей аламын. Ал бүгінгі таңда жас ұрпақтар үшін осы тілдермен қоса ағылшын тілін меңгеру деген мақсат жоғары. Әрине бүгінгі күн талабы солай, келешек ұрпақтар шетелдік озық үлгідегі оқу орындарында оқығылары келеді. Әрі мемлекетіміз әлемнің озық дамыған елдерінің қатарына енуге ұмтылады. Қазақстанның ғылым мен индустрияны дамыту орайында басқа елдерден қалып қоймауы өте маңызды. Ал жастардың ағылшын тілін білуі жаңа технология, машина жасау, биомедицина, кибернетика және адамзат ақыл ойының басқа да маңызды салаларындағы жаңа мағлұмат деректерге қолжетімділікті қамтамасыз етеді. Олай болса соңғы инновациялар мен әзірлемелерден қалып қоймас үшін ағылшын тілін еркін білуі тиіс. Сондықтан ол тілді де білу қажает. Алайда мелекеттік тіл бәрінен жоғары тұруы тиіс. Сол үшін де біздің шәкірттеріміз қазақ тілі-мемлекеттік тіл, орыс тілі-қарым-қатынас тілі, ағылшын тілі-дамыған мемлекеттермен тереземізді теңестіріп, солардың қатарына қосылу үшін деп түсіну қажет. Қарапайым тілмен айтсам қазақ тілін дамыту, көркем сөйлеу, жетік білу керек. Орыс тілін қолдану, ағылшын тілін үйрену маңызды. Бірақ өзге тілді үйренемін деп жүріп, өз тілімізді ұмыту дұрыс емес. Өз тілімізді құрметтеу әрбір балаға, барша қазақстандыққа қойылатын талап деп білемін. Себебі қазақ тілі мемлекеттік тіл. Қай ұлттың болмасын тарихы мен тағдыры, тілі мен діні, тәрбиесінің түп тамыры деп ойлаймын. Ұрпақ тәрбиесі, Отанды қорғаудан бір де кем емес. Қыз қылықты, ұл ұлтжанды болып өссін десек ең әуелі тілімізді, әдебиет, тарихымызды, салт-сана, ата дәстүрімізді үйретейік. Бұл ата-аналар мен ұстаздар қауымының міндеті деп білемін.
№59 ЖББОМ бастауыш сынып мұғалімі
Тамабаева Алия Канатовна
