Джумабекова Салтанат Мухатаевна, Шонтаева Арманай Жумабаевна
КММ «№1 Гимназия»
Қарағанды қаласы
«Алаш мұраты және Тәуелсіз Қазақстан»
Мейлі сен патша, не қойшы бол, бәрібір...
Атамекеніңнен табаның тайса – жетімексің.
Н.Ә. Назарбаев
Тәуелсіздік! Егемендік! Барлығымыздың жүрегімізге жақын тиетін сөздер. Тәуелсіз ел – бақытты ел. Иә, біз бақытты елміз. Осынау шақты ата-бабаларымыз армандап өтті. Сұңқар ұшса қанаты талатын, тұлпар шапса тұяғы талатын байтақ даланы бабаларымыз қасық қаны тамғанша қорғап, бүгінгі ұрпаққа аманаттады. Бүгінгі таңда өз әскеріміз, өз шекарамыз бар. Кез-келген өркениетті елдермен тереземіз тең елміз.
Тәу етер тәуелсіздігімізге биыл 25 жыл. Біз жаңаруға ұмтылған тарихи сабақтастықты үзбеген, білім мен мәдениетті басым бағыт еткен Алаш деген елдің ұрпағымыз. Алаш деген сөзді аузымызға алған сайын 90 жыл бұрынғы саяси қозғалыс пен күресті ғана емес, бүгінімізді ертеңге жалғайтын жасампаздық істерімізді, дәстүрге қаншалықты адал екенімізді, бірлігіміз бен мақсатымыздың айқын екенін аңғаруымыз керек екенін ұғындырады. Осыған қарағанда Алаш ұғымында рухтық, асқақтық, өрлік мағына бар. Алаш – өткен тарихтың ғана олжасы емес, бүгінгі ұрпақтың да елдік іске олжа салар мүмкіндігі. Алаш – әлемдегі қазақтың да, қазақ ішіндегі әлемнің де тұтастығы, үйлесімділігі.
ХХ ғасырда қазақтың азаматтық тарихындағы ең ұлы мұраты қайсы десе, Алаш мұраты деп жауап берер едік. Бүгінгі тәуелсіздігіміздің іргетасы - осы мұрат.
Алаш мұратындағы қайраткерлердің жемісті еңбек жылдары – ақыл һәм жүрек айбатымен күрескен 1907 жылдан 1937 жылға дейінгі 30 жылдай уақытты қамтиды.
Ұлт серкелері шықты: Әлихан Бөкейхан, Мұстафа Шоқай, Барлыбек Сырттан, Ахмет Байтұрсынұлы, Халел Досмұхамедұлы, Міржақып Дулатұлы, Мұхамеджан Тынышбайұлы.
Алаш зиялыларының алдыңғы толқыны болып есептелетін осынау тұлғалардың әрбірі мемлекет басқаруға қабілетті еді. Сөйте тұра, осылардың ішінен «Жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар» атанып, қатарластарының ішінен оқ бойы оза шауып көшбасшы болған Әлихан Бөкейханов еді. Биыл мемлекет және қоғам қайраткері, публицист, Алаш қозғалысының жетекшісі Әлеихан Бөкейхановтың туғанына 150 жыл толып отыр.
Әлиханды екі ғасырға жуық Ресей империясының қол астында отырған халқының ауыр тағдыры қатты толғандыра бастайды. Қараңғылық пен надандықтың шырмауында отырған халқына білім мен мәдениет керек екенін ұғады, елдің тұрмысын, мәдениетін, білімін көтеруді өзінің алдына мақсат етіп қояды. Оқуын бітіріп, Омбыға оралғанда Әлихан Бөкейханов Ресей империясының қазақ даласына жүргізген отаршылдық саясатына деген өзіндік көзқарасы қалыптасқан, маркизімнің капиталистік қоғамның қанау тетіктерін ашып берген экономикалық қағидалармен қаруланған, саяси астыртын күрестің түрлері мен әдістері үйреніп, білген күрес тартыстан біршама тәжірибесі бар саяси күрескер болатын. Ол Омбыға келісімен қаланың саяси әлеуметтік, қоғамдық жұмысына саяси белсенділерінің арасында осы партияның шағын тобын ұйымдастырады.
Әлиханның саяси көзқарасының пісіп, жетілуіне, кейін белгілі саяси, қоғам, мемлекет қайраткері әрі қазақ ұлт азаттық қозғалысының ұйымдастырушысы және көсемі ретінде танылуына, саяси күрескер ретінде шыңдалуына Омбыдағы күндері ерекше ықпал етеді. ХХ ғасырдың басында қазақ даласында екі ағымның болғаны белгілі. Бірі Бұхара мен Түркістанға бет бұрған дәстүршіл, панисламшыл ағым, екіншісі негізінен Батыс өркениетін үлгі тұтқан жаңашыл, пантүркішіл ағым. Осы екінші ағымның басында Әлихан бастаған орыс мектептерінен тәлім-тәрбие алған озық ойлы қазақ зиялылары тұрады. Бұл топ саяси ұстамдылық танытып, Ресей империясына қарсы ашық күреске шығудың әлі ерте екенін анық түсінеді.
1917 жылдары шілде және желтоқсан айларында өткен жалпы қазақтық сиездерді ұйымдастырып, онда «Алаш» партиясы мен «Алашорда» үкіметін құруға қол жеткізеді. Алашорда үкіметінің төрағалығына сайланады.
Азамат соғысы жылдары қазақ халқының ақ пен қызылдың теке тіресінде тектен-текке қосақ арасына кетпеуіне күш салады. Осы бағытта жұмыстар жүргізіледі.
Кеңес кезеңінде үкімет орындары Қазақстанда тұрғызбай, Мәскеуде ұстайды, саясатпен айналысуға мүмкіндік бермейді. Жаңа жағдайға байланысты, бұрыңғы алаш зиялылары өздерінің күрескерлік жолын өз халқының сауатын ашу үшін оқулықтар жазып, фольклорлық әртүрлі жинақтар шығарып, ғылыммен шұғылданып, аудармалармен айналысып, қазақ шаруашылығын ұйымдастыруда басқа жұрттың озық мәдени түрлерін пайдаланудың жолдарын көрсетіп насихаттауға бағыттайды.
Тағы бір айта кететін мәселе - Алаш көсемі Әлихан Бөкейхановтың өмірінде Семей қаласының алатын орны ерекше. Әлихан Бөкейхановтың 1896-1903 жылдары Семей және Ақмола облыстары уездерінде қазақ жерінің пайдаланылуын зерттеумен айналысқан Щербина экспедициясына қатысып, қазақ халқының әлеуметтік-экономикалық өміріне, мәдениеті мен тарихына қатысты бірқатар ғылыми құнды еңбектерді жазуы, ұлы ақынымыз Абайдың әдеби бай мұрасымен етене жақын таныс болуы, өзінің Омбы кезеңінен жақсы білетін досы, орыс ғалымы Иван Филиппович Гусевтің айтуымен Шәкерім еңбектеріне баса көңіл бөліп, кейінде «Қазақ» газетінде «Қалқаман Мамыр» поэмасы туралы пікір білдіруі, тағы басқа оқиғалар оны үнемі шетте Омбы, Петербор қалаларында оқып, қызметте жүрсе де, Семей зиялыларымен барынша жақындастыра түседі. Әсіресе, данышпан Абайдың өліміне байланысты алғаш баспасөз бетінде суретімен қоса қазанама жазып жариялауы, сондай-ақ Абайдың ұлы Тұрағұл және немере інісі Кәкітай Ысқақұлымен бірге ұлы ақынның өлеңдерін жинақтап, баспаға әзірлеп жарыққа шығаруы, оның Семейдегі өмірінің ең ұмытылмас жарқын сәттері болды. Ұлы ақын мұрасына деген бұл сүйіспеншіліктің соңы Әлихан Бөкейханов пен Абай балалары, жалпы Құнанбай қажы ұрпақтары арасындағы үлкен сыйластыққа, достыққа келіп ұласқаны белгілі.
Ірі тұлғаның тыңғылықты ерен еңбегін ұрпақ та сабақтастыра білді десек, артық айтқандық емес. Бұған дәлел – еліміздің тәуелсіздігінің 20 жылдығы қарсаңында және Әлихан Бөкейхановтың 145 жылдығына орайластырылып, ұйымдастырылған «Алаш мұраты және Тәуелсіз Қазақстан» халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция барысында қазақ әдебиетінің тарихында тағылымды, құнды еңбектерімен ойып орын аларлық қайраткер, ұлт жанашыры, Алаштың арда азаматтарының бірегейі Әлихан Бөкейханның 7 томдық шығармалар жинағының тұсауы кесілген болатын. Сондай-ақ, «Алаш. Тарих. Тағылым. Тәуелсіздік.» тақырыбындағы көрме өз деңгейінде ұйымдастырылып, жиылған қауымның назарынан тыс қалмады.
Ұлт көсемінің келелі ойы жүзеге асырылса, бұл - ұрпағының Ұлыларын ұлағаттағандықтары. Қазаққа қалдырған мол мұрасы ұлттық нақыш пен ел мүддесі жолындағы саяси, әдеби, мәдени бағытқа толы дүниелер екендігіне дау жоқ. Ұлысын ұлықтаған ел де барынша тырысып Алаш азаматын дәріптеп келеді. Саф қазынасы елінің жадында. Десекте, келер күннің еншісінде еленер жайттар баршылық. Мәселен, Әлихан Бөкейханның еңбектерінің тереңі ашылып зерделенбеген тұстары қарастырылуы тиіс. Ғылыми еңбектердің, мақалалардың топтастырылуы – өз алдына.
Егемен еліміздің бүгінгі таңы – Алаштың арда азаматтарының елінің ел болып қалыптасуында тынбай еңбектенгендіктерінің кепілі. Осы жолда тер төкті, тілді қару қылды, қаламды мұқалтпады. Сондағы көксегендері, көздегендері – қазақтың жарқын болашағы мен нық қадамы. Әрине, армандар орындалды дегенге толық негіз бар. Қазақ ғұламаларының мұралары араға сандаған жылдар, мейлі ғасырлар салса дағы өшпек те, өлмек те емес.
