Омирбаева Дана Муратовна

Қарағанды қаласы №39 гимназия,қазақ тілі мен әдебиет пәні мұғалімі.

6-сынып

Қазақ әдебиеті

Сабақтың тақырыбы: Шәкәрім Құдайбердіұлы «Адамдық борышың » өлеңі

Сабақтың мақсаты:

Білімділік: Шәкәрім Құдайбердіұлының өмірімен танысып, өлеңдерінің идеясын ашу, рухани- адамгершілік қағидаларымен танысу,өлеңді нақышына келтіре оқи отырып,негізі түйінді таба білуге дағдыландыру.

Дамытушылық:Оқушылардың қоғамға деген өзіндік көзқарастарының қалыптасуына ықпал ету, өз ойларын еркін, нақты жеткізе білуге баулу, тіл байлықтарын дамыту, өз бетімен  ізденуге, ой қорытуға дағдыландыру.

Тәрбиелік:Ақынның өлеңдері арқылы оқушылардың рухани байлығын, адамгершілігік қасиеттерін қалыптастырып, жаман мінезден аулақ болу, адами сезімді қастерлеу, сүйіспеншілік ішкі рухани тазалыққа үйрету.

Сабақтың түрі:Жаңа білімді меңгерту сабағы

Сабақ типі:Іздендіру сабағы

Әдіс-тәсіл:Түсіндіру, іздендіру, ой қорыту,БжС технологиясы ( сөздік қор, матрица )

Пәнаралық байланыс:әдеп, өзін-өзі тану,тарих,музыка

Пайдаланған әдебиеттер:

1.Шәкәрім «Иманым», «Арыс», баспасы-2000

2.Шәкәрімнің мұраларының тағылымдық мәні. Семей-2008

3.«Шәкәрімнің дүниетанымы»  Б.Рақымжанов. Қарағанды 2009

Сабақтың барысы:

1.Ұйымдастыру кезеңі

а) сәлемдесу

ә) түгендеу

2.Жаңа сабақты түсіндіру:

Мұғалімнің кіріспе сөзі:Шәкәрім – қазақ мәдениеті тарихында орны зор, еңсесі биік ерекше тұлға. Ол – заманның озық ойлы демократы, ірі ағартушысы,терең ойшылы, қоғам қайраткері. Жарты ғасырдан астам еріксіз үзілістен соң халық алдына қайта шыққан ұлы тұлғаларымыздың бірі Шәкәрімнің қазақ халқының рухани мәдениетінің тарихында алатын орны ерекше. Шәкәрім әрі ақын, әрі тарихшы, философ, өз заманының үлкен ойшылы еді, қазақ әдебиетін жаңа белеске көтерген, қазақ халқының көркемдік ойының үздік үлгілерін туғызған, қазақ өлеңдерін түрлендіре түскен, қазақ тілінің мол мүмкіндіктерін бұрынғыдан әрмен танытқан бірегей қаламгер еді. Ол жаңа қазақ әдебиетінің көшбасшысы Абайдың үлкен ағадан туған ізбасар інісі. Туыстық жөнінен ғана емес, ұстанған жолы тұрғысынан алып қарағанда да Абайға ең жақын адам еді. Қилы заманда оққа ұшқан ақынның есімі де жұртшылық санасынан аласталмақ болған еді. Бірақ «Жақсының аты өлмейді, ғалымның хаты өлмейді» демекші өзі өлсе де аты өшпеген Шәкәрім атамыздың шығармалары әлі де жас ұрпақтың білім нәрін сусындатып келеді.

«Адам болып тудым, адам атымды ақтайын, көп үшін, халық үшін, келешек ұрпақ үшін еңбек етейін. Кейінгіге үлгі аларлық із-белгі қалдырайын, адам атым өшпесін, тарихқа аз да болса үлес қосайын деген ойда болдым.Келешектің ойын ашайын деп жаздым.

           .....Өз заманым үшін жазғам жоқ. Келер дәуірдің адамы үшін жаздым.»

                                                                                                                               Ш.Құдайбердіұлы

Сабақтың құрылымы:

1. Халқым деп өткен ел данасы

2. Өшпес мұратқа қызмет етер өлмес мұра

3. Шәкәрім мұрасы – мәңгілік шежіре

Шәкәрім Құдайбердиев-қазақ мәдениеті

 мен ғылымының көгінде өзінің жарқын

 жұлдызын қалдырған биік тұлға.                                                        

                                         Ә.Тәжібаев

1. Шәкәрім Құдайбердіұлы өмірі   (Сахитжанова Жұлдыз)

Шәкәрім 1858 жылы, ескіше 11 шілде де Семей облысы, Шыңғыстауда дүниеге келген. Әкесі Құдайберді 1868 жылы 67 жасында дүниеден өтті. Жетім қалды деген аты болмаса , Шәкәрім жетімдікті көрмеген десе де болады.Құнанбайдың ерке немересі болып өскен. Абай Құнанбаев тәрбиесінде өскен.

Абай сынды тұлғаны тәрбиелеген Құнанбай бидің ақылымен сусындап өскен Шәкәрім, қазақтың ертеңгі атар таңы үшін жарық жұлдыз болып жарқырап шығыа келеді. Шәкәрімді ата-анасы бес жасында ауыл молдасына оқуға береді. Шәкәрім  10 жасқа келгенде мылтық атып, домбыра,гармон үйреніп, сурет те салады.

Он беске толғанда қаршыға, бүркіт ұстап,құс салып серуенге шығады.Осы тұста ағасы Абайдың өлеңдерінен тыңдап өнерге бет қояды.

Жиырма жасынан былай қарай,аз да болса ғылым жолына түседі.

Жиырмадан өткенде,

Аз ғана ғылым оқыдым.

Алғызып кітап шеттенде,

Көңілгебірізтоқыдым- депжазады.

Жиырмаменқырықарасы

Жасөмірдіңсарасы,

Босөткенінқарашы,-депжиырмажылөміріболысболған.

1905-1906 жылдарыМеккеге 2 ретсапаршекті. 1911 жылыОрынбар, 1912 жылы Семей, лирикалықөлеңдері, дастандары, кітапболыпжарықкөрді.

ЕлуденасқаншағындаеліненелсізжергесалғанСаятқарадегенқыстауғакетіп, жиған-тергенматериялдарын ой қортып, бес жылкөзмойынтауысып ой-толғансытарынжазады.

1930 жылдарышаруаларбаскөтеріп, көтерілістіұйымдастырушыШәкәрімдепжалажабады. 1931 жылы 2 қазанкүніШәкәрімҚұдайбердіұлы 73 жасындажазықсызоққаұшып, қазатабады.Жендеттерақындыатыпөлтіргенненкейін, оныңсүйегінессіздаладағыескібірқұдыққаапарыпкөміптастаған. Ақынға «халықжауы» дегеннегізсізсаясижалажабылды.

2. Ресми ақталуы, ұрпақтары   ( Мұсылманбек Алихан)

Асылдың сынығы Шәкәрім Құдайбердіұлының еңбектерін қанша түбірімен жоқ қылуға тырысқан әрекеттерге қарамастан     «Алмас қылыш жатпайды қын түбінде» демекші қара күшті қақ жарып, ақиқаттың сәулесі мен нұры жарқ етті. 

      Шәкәрімді ақтау,  оның мол мұрасын қалың елі қазағына жариялау туралы 1958 жылы шешім қабылданды.

      Тек осы шешімді тағатсыз күткен ақынның баласы Ахат 1961 жылы әкесінің сүйегін құр құдықтан қазып алып, Жидебайдағы Абай зиратының жанына жерледі.

     1988 жылы ғана Шәкәрім екінші рет толық ақталып, асыл мұраларынан тұңғыш жинағы баспадан жарық көрді.

Шәкәрімнің Қытай асып кеткен Зият атты баласынан туған

Мереке – Нұрлан, Меруерт, Сәуле, Гәуһар деген ұл-қыздарымен Алматыда тұрады. 
        Шәкәрім қызы Гүлнәрдың балалары Фатих пен Бәтен, олардың ұрпақтары Алматы қаласында қызмет етеді. 
         Гүлнәр (1914-1970) – Шәкәрімнің Айғаншадан туған кенже қызы. Ақындық қабілеті бар Гүлнәр әкесі оққа ұшқанда: 
        Сарыарқаның жонында, 
        Хақиқат ардың соңында. 
        Отырған әкем тамында, 
        Серігі-қалам қолында, - деп басталатын ұзақ жоқтау өлеңін шығарған. 

3.       Шығармалары  ( Қожахметова Фариза)

     “Кел, жастар, біз бір түрлі жол табалық!” өлеңінде талапты жастарды ұлы Абайдан үлгі-өнеге алуға,содан уйренуге шақырса,”Жастық туралы”,”Кәрілік туралы” өлеңдері  Абай үлгісінде жазылып, адамның өмір жасын жыр етеді. “Өмір”,”Сәнқойлар”,”Ызақорлар”,”Құмарлық”,”Жолама қулар маңайға”,”Адамдық борышың”сияқты дидактикалық өлең-жырларында   боямалы ажарды,жасанды мінез бен жағымсыз қылықты сынға алады.

    Болашақтың кілті білімде екенін жақсы түсінген ақын “Насихат”деген өлеңінде білім алуды,білімді болуды насихаттайды,даналық тұжырым жасайды.

   Шәкәрім эпикалық жанрда көлемді шығармалар жазған.Олардың қатарына  ақынның “Қалқаман-Мамыр”,”Еңлік-Кебек”,”Ләйлі-Мәжнүн” дастандары жатады.

4.  Әндері  (Кабенов Темірлан)

Шәкәрім Құдайбердіұлының музыкалық мұрасы 15 ән, 2 күй, 8 әуенмен орындалатын  4 эпикалық шығармадан құралады.

     Шәкәрім әндерін алғаш нотаға түсірген голландық Альвин Бимбоэс.«Музыкалық этнография» жинағына Шәкәрім Құдайбердиевтің орыс тілінде 2 әні жарық көрді. Затаеевичтің 1925 жылы шыққан «Қазақ халқының 1000 әні» жинағына «Тілек – бата» деген атпен енген.

     1931 жылы «Қазақ халқының 500 әні мен күйі» деген жинағына «Бұл ән бұрынғы әннен өзгерек»,«Жиырма үш жасымда», «Жылым – қой, жұлдызым – июль», «Қорқыттың сарыны», «Қорқыт, Хожа Хафиз түсіме енді де», «Сұраған жанға сәлем айт», «Сен ғылымға ынтық болсаң», «Байғазы» әндері бар. Шәкәрімнің әншілік мұрасын жиналып зерттелуіне көп еңбек сіңірген өз баласы Ахат Құдайбердиев еді.

Шәкәрім –сазгер. Сегіз қырлы, бір сырлы Шәкәрім ойлы өлеңдеріне ән де жазған өнерлі сазгер болды. Бұл ақынның керемет өзгешелігі, талант дәрежесінің биіктігі.
     «Анадан алғаш туғанда» әнінде адам өмірінің бар болмысын айқындап, қысқа ғұмырдағы пендешіліктің бет-болмысын әшкерелей отырып, кісілікке, парасаттылыққа шақырады. 
     «Кәрілік туралы», «Жапанда жалғыз жаттым елден безіп», «Сұраған жанға сәлім айт» атты әндері адам өміріндегі мың алуан құбылыстарын, мінез-құлықтарын, кісілікке үндейтін жастық, махаббат сезімдерін дәріптейді. 
     Семейлік сазгер, журналист Арғынбек Ахметжанов ширек ғасыр Шәкәрімұлы Ахатпен дос бола жүріп қажы әндерінің шығу тарихы туралы жазған еңбектері бар. Ол Шәкәрімнің көптеген әндерін өз аузынан естіп, магнитафон таспасына түсіріп алды. Нотаға түсірген. Арғынбек Ахметжановтың айтуынша ақынның 30-ға жуық әні бар көрінеді. 
     Ақын өмірінің соңғы жылдары «Қош жұртым» деген өлеңін жазған. 
     Шәкәрім әндерін лекция-концерт арқылы бүкіл Қазақстанға насихаттаған әнші, домбырашы Мәдениет қайраткері Келденбай Өлмесековтің еңбегі өлшеусіз. 

5. Шәкәрім және Абай  ( Жасұланова Зейнеп)

Қазақтың өлеңінің пірі болған,

Халқының сөзін айтар ұлы болған.

Абайдың аманат қып беріп кеткен.

Шәкәрім түсірмеген туын қолдан

(С. Мәуленов)

Бойында табиғи таланты, ақындық дарыны бар Шәкәрімнің өмірдегі ұстазы, мектебі, университеті – Абай болды. Ұстазының «Ғылым таппай мақтанба, пайда ойлама, ар ойла, талап қыл артық білуге, артық ғылым кітапта, ерінбей оқып көруге» – деген өсиетін бойына сіңіріп, санасына тоқып өскен Шәкәрім ғылым-білім жолында бар өмірін сарп етті.

     Ақындық өнер жолына түскенде он тоғыз жасында жазған өлеңі көбінесе жастарға арналған. 
Кел жастар, біз бір түрлі жол табалық, 
     Арам айда, зорлықсыз мал табалық, 
     Өтпес өмір, таусылмас мал берелік, 
     Бір білімді данышпан жан табалық… деп, жастарды Абайдан үлгі-өнеге алып, тәлім алуға шақырады. 

6.Шәкәрім және әлем әдебиеті  ( Жекебатыров Тілек)

Шәкәрім- аудармашы. «Жасымнан жетік білдім түрік тілін» деген Шаһкәрім араб, парсы, түрік, шағатай, орыс тілін жетік білгеннің арқасында шығыс және орыс классиктерінің шығармаларын түпнұсқасы бойынша қазақ тіліне еркін аударған. Әзірбайжанның ұлы ақыны Мұхаммед Физулидің «Ләйлі-Мәжнүн» поэмасы (1907 ж.), орыстың ұлы ақыны А.С.Пушкиннің  «Дубровский» атты повесін «Дубровский әңгімесі» (1908 ж.) деген атпен, «Метель» әңгімесін «Боран» деген атпен (1936ж.) өлең түрінде аударды. 
     Орыс жазушысы Лев Толстойды ерекше бағалап, құрмет тұтқан. Оның бірнеше шығармаларын аударды: «Асархадон патша», «Үш сауал» әңгімелерін аударды. Оны да өзіне ұстаз санап, хат жазысып, өзіне ақыл кеңес сұрағанын ақынның баласы Ақат та, өлеңдері де айғақтайды. 
  Аударма мәселесі туралы ақынның өзі былай дейді: 
 «Ақын, жазушы өзінің төл тумасына жауаптылықпен қарайтыны сөзсіз. Ал біреудің шығармасын аудару – одан да жауапты нәрсе. Бұған өте шеберлік керек».  

6.     Шәкәрімді кім деп танимыз?(мұғалім сөзі)

Шәкәрім-қазақтың кең байтақ даласынан шығып болмыстың терең сырларын айқара ашып түсіндіргенфилософ;

табиғаттың ғажайып құпияларын көркем сөзбен жеткізе білген ақын;

нәзік музыкамен адам көкірегінаша білгенкомпозитор;

шыққан халқының адамзат қоғамындағы алған орнын анықтағантарихшы

1.  «Адамдық борышың» жатқа оқу  (Мукушев Амирхан)

 2.Тақырыбы, идеясын ашу

3. Өлең мазмұнына жоспар

4. «Адамдық борыш» сөзжасамдық ұя

5.Мақал-мәтелдермен байланыстыру

Еңбек туралы	Өнерлінің қолы алтын, Өлеңшінің сөзі алтын.
Білім туралы	Жақсымын деп мақтанба, халық айтпай, Батырмын деп баптанба,барып қайтпай.
Ар-намыс туралы	Білімдіден ақыл шығар, Ақылды қарттан нақыл шығар.
Өнер туралы	Еңбек ерлікке жеткізер, Ерлік елдікке жеткізер.
Мақтаншақтық туралы	Жігітке абыройдан айырылғанша, Жанынан айырылғаны артық

 

№41 мектеп( 5 минут)

1.  Өлең құрылысына талдау

2.  Абай мен Шәкәрім өлеңдеріне талдау

Бекіту

Қорыта келгенде, адам баласы өмір сүрген ортасында рухани-адамгершілік қасиеттерімен, адал еңбегімен, жақсы мінезқылығымен бағалы екен. Күнделікті өмірде кездесіп қалатын мейрімсіздіктен, қатігездіктен, дөрекіліктен құтқаратын киелі кітап Шәкәрім жырлары болмақ. Аталардың асыл сөзін аяқасты етпей,ардақтай біліп,өмір ұстанымы етсек,толыққанды азамат боларымызға ешбір күмәнім жоқ.Олай болса қайтіп адам болмақпыз?

Сөздік қор ( 5 минут )

Қорытынды

Шәкәрімнің ақындық кредосы туған елінің өсуі, өрлеуі, көркеюіне қызмет етуге «мен жетелеп өлемін өрге қарай қазақты» деген ірі мақсатқа,мүддеге сәйкес келеді.Сөз өнерінің құдіретті күші арқылы ақын қазақ қоғамының жақсаруына, адамдардың жеке басының жетілуіне әсер етуді көздеген. «Бостандық таңы атты» өлеңін

Бостандық таңы атты өлең шумағымен қорытындылау.

Бостандық таңы атты, қазағым, көріңдер,

Арға ие адамның соңынан еріңдер.

Таң артынан хақиқат күн шығады,

Еріншек, жалқаулық әдеттен  безіңдер.

Арамдық, аразды түбімен жойыңдар,

Өтірік өсекті бір жола қойыңдар.

Намыс, жігер бойыңа жиып қайрат,

Қажымай адалдық жағында болыңдар.

Өнерлі елдерден өнеге алыңдар.

Елбасы үндеуі     Қазіргі кезеңде Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың бастамасымен Қазақстан бәсекеге қабілетті әлемнің 50 озық елінің қатарына қосылуды стратегиялық міндет ретінде таңдап отыр.Ол үшін экономикалық өрендеумен қатар бізге әлемдік жаһандану үрдісінің тасқынына төтеп бере алатындай асқақ рух қажет.Осы асқақ рух Шәкәрім шығармалары арқылы бойымызға дарытамыз.