Ұлылардан ұлағат

Тақырыбы: Қоғам және мемлекет қайраткері, ұлт-азаттық және Алаш қозғалысының жетекшісі Әлихан Бөкейхановтың 150-жылдығы

Мақсаты: Әлихан Бөкейхановтың тарихи деректеріне сүйене отырып мұғалімдер мен оқушылардың шығармашылық жұмыстарды насихатай отырып конференция ұйымдастыру.

 Әлихан Бөкейханның 150 жылдығына өткізілетін іс-шаралар  жоспары

Әлихан Бөкейханның 150 жылдық мерейтойына арналған 9 сыныптар арасында конференция өткізілді

Әлихан Бөкейханов өмірбаяны

Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан (1866—1937 жж.)

Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан (1866—1937) — XIX ғ. соңы мен XX ғ. басындағы қазақ зиялыларының, қоғам және мемлекет қайраткерлері қатарындағы аса ерекше тұлға. Көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері, ұлт-азаттық және Алаш қозғалысының жетекшісі, Алашорда автономиялы үкіметінің төрағасы, публи­цист, ғалым, аудармашы. Өмірбаяны

1866 ж. наурыздың 5 бұрынғы Семей облысы, Қарқаралы уезі, Тоқырауын болысының 7-ші ауылында туған. Бұл қазіргі Қарағанды облысының Ақтоғай ауданын­дағы бұрынғы Қаратал кеңшарының жеріне қарасты, 1992 жылы Ақтоғай аудандық кеңестің шешімімен Ә. Н. Бөкейханов есімі берілді. Әлихан Орта жүз ханы Бөкейдің ұрпағы. Ата тегі: Бөкей — Батыр — Мырзатай — Нұрмұхамед — Әлихан. Жасынан зерек, алғыр өскен Әлиханды әкесі Қарқаралыға алып барып, жергілікті молданың қолына оқуға береді. Бірақ ол молданың қолынан оқуды канағат түтпай, қаладағы үш сыныпты бастауыш мектепке ауысады. Оны бітірген­нен кейін 1879–1886 жылдары Қарқаралы қаласындағы қазақ балаларына арналған мектепте оқиды. 1886–1890 жылдар аралыгында Омбыдағы техникалық училищеде оқып, оны «техник» мамандығы бойынша бітіріп шықты. 1890–1894 жылдар аралыгында Санкт-Петербургтегі Орман технологиялық институтының экономика факуль- тетінде оқыды. Мүнда ол студенттік қызу пікірталастарға қатысып, XX ғасырдың босағасын аттағалы түрған Ресейдің қандай жолмен да­муы тиімді болатындығы туралы қайшылықты пікірлер қақтығысына куә болды, өз ойын да шыңдай түсті. Ата тегі Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошыдан тарай­тын төре тұқымы. Арғы атасы атақты Сұлтан Барақ. Қазақтың соңғы хандарының бірі Бөкей осы Сұлтан Барақтың баласы. Бөкейден Батыр, одан Мырзатай, одан Әлиханның әкесі Нұрмұхамед. Әлиханды әкесі тоғыз жасында Қарқаралыға апарып, жергілікті молданың қолына оқуға береді. Бірақ зерделі бала молда­дан оқығандардан гөрі осындағы мектепте оқып жүргендердің сауаттылығын аңғарып, қаладағы үш кластық бастауыш мектепке өз еркімен ауысып алады. Бұдан кейін ол Қарқаралы қаласының үш жылдық училищесіне түсіп, оны да «өте жақсы» деген бағамен бітіріп шығады. Осыдан кейін он алты жасар Әлихан 1888 жылы Омбы техникалық училищесіне қабылданады. Төрт жыл бойы үздік оқыған алғыр шәкіртіне риза болған мүмкіндік жасайды. Сөйтіп ол жиырма жа­сында Дала генерал губернатор кеңсесінің ұсыныс хаты мен қазақ қауымдастығының 200 сом стипендиясын алып, 1894 ж. Ресей империясының елордасы Санкт-Петерборға барып, Орман шаруашылығы институтының экономика факультетіне түседі. Ол мұнда жүріп күнделікті сабақтарына қоса студенттердің са­яси, әдеби, экономикалық және тағы басқа үйірмелердің жұмысына қызу араласып, студенттік толқуларға қатысады. Оны екі ғасырға жуық Ресей империясы­ның қол астында отырған халқының ауыр тағдыры қатты толғандыра бастайды. Қараңғылық пен надандықтың шырмауында отырған халқына білім мен мәде­ниет керек екенін ұғады, елдің тұрмысын, мәдениетін, білімін көтеруді өзінің алдына мақсат етіп қояды. Қоғамдық-саяси әрекеттері

Оңнан солға қарай: Халел Досмұхамедов, Халел Ғаббасов, Әлихан Бөкейханов Оқуын бітіріп, Омбыға оралғанда Ә. Бөкейханов Ресей империясының қазақ да­ласына жүргізген отаршылдық саясатына деген өзіндік көзқарасы қалыптасқан, марксизмнің экономикалық қағидаларымен қаруланған, саяси астыртын күрестің түрлері мен әдістерін үйреніп, білген, күрес тартыстан біршама тәжірибесі бар саяси күрескер болатын. Ол Омбыға келісімен қаланың саяси әле­уметтік, қоғамдық жұмысына белсене араласады. «Народная свобода» (Халық бостандығы) партиясының қатарына өтіп, өзі қазақ зиялылары мен саяси бел­сенділерінің арасында осы партияның шағын тобын ұйымдастырады. Әлиханның саяси көзқарасының пісіп, жетілуіне, кейін белгілі саяси, қоғам, мемлекет қай­раткері әрі қазақ ұлт азаттық қозғалысының ұйымдастырушысы және көсемі ретінде танылуына, саяси күрескер ретінде шыңдалуына Омбыдағы күндері ерек­ше ықпал етеді. 1905 ж. бастап Ресей конституциялық-демократиялық партиясының (кадеттер) мүшесі, оның қазақ бөлімшесін құру мақсатында Оралда, Се­мейде жиындар өткізген. Қарқаралыда патша өкіметінің отаршылдық саясатына қарсы өткен қозғалысқа қатысып, 14 500 адам қол қойған Қарқаралы петици­ясын ұйымдастырушылардың бірі болған. 1905 ж. Әлихан Бөкейханов Семей облысы қазақтарының атынан 1-ші Мемлекеттік думаға депутат болып сайланды. Бірақ ол 1-ші Мемлекеттік дума жұмысына қатыса алмады. Өйткені Ә. Н. Бөкейханов өз жұмысын бастаған кезде Дала өлкесі генерал-губернаторының негізсіз жарлығымен, соттың тергеуінсіз, 3 ай Павлодар абақтысында отырды. Ал абақтыдан шығып Санкт-Петерборға жеткенде, Дума патшаның үкімімен тараты­лып, оның біраз мүшелері наразылық актісін қабылдау үшін сол кезднгі Финляндияның Выборг қаласына жүріп кеткен еді. Ә. Н. Бөкейханов да солардың арты­нан аттанып Выборг үндеуіне қол қойды. Сол үшін жазаға тартылып, Санкт-Петербор сот палатасының төтенше мәжілісінің шешімімен 3 айға Семей түрмесіне жабылды. 1906 жылы Омбыдан шығатын кадеттік «Голос степи», «Омич» және «Иртыш» газеттерінде, 1908 жылы Санкт-Петерборда жарық көрген меньше­виктік «Товарищ», кадеттік «Речь», «Слово» гәзеттерінде редакторлық қызмет атқарды. 1909–17 жж. «Дон егіншілік банкі» бөлімшесінде жұмыс істеді. 1911–14 «Қазақ» гәзетін ұйымдастыруда және оның жалпы ұлттық деңгейге көтерілуіне зор еңбек сіңірді. 20 ғ. басында қазақ даласында екі ағымның болғаны белгілі. Бірі Бұқар мен Түркістан өлкесіне бет бұрған дәстүршіл, панисламшыл ағым, екіншісі негізінен Батыс өркениетін үлгі тұтқан жаңашыл, пантүркішіл ағым. Осы екінші ағымның басында Әлихан бастаған орыс мектептерінен тәлім тәрбие алған озық ойлы қазақ зиялылары тұрады. Бұл топ саяси ұстамдылық танытып, Ресей империясына қарсы ашық күреске шығудың әлі ерте екенін анық түсінеді. Сондықтан олар, ең алдымен, халықтың сана сезімін оятатын жағдай жасау ке­рек деп білді. Бар күш қуаттарын осы мақсатқа жұмылдырады. Бірақ олардың ойдағыдай жұмыс істеуіне жандармерия басқармасының жансыздары мүмкіндік бермейді. Солардың көрсетуімен қуғынға түседі, түрмеге қамалады. Бұдан студент кезінде-ақ сенімсіздердің қара тізіміне ілігіп, бақылауда жүрген Әлихан да тыс қалған жоқ, алдымен, Семей түрмесіне қамалып, кейін Самар қаласына жер аударылып, онда тек ғылыми-шығармашылық қызметпен айналысуға ғана мәжбүр болды. 1916 жылы жер аудару мерзімі бітіп, Самардан Орынборға келген Әлихан бірден қаланың қоғамдық, саяси өміріне араласып кетеді. Қаланың қазақ тұрғындары атынан қалалық думаға сайланады. Бүкіл мағыналы өмірін халқының азаттық алып, еркін ел болуына арнаған аяулы азаматтың соңғы демі біткенше сол мақсат жолында жасаған қызметі сан қилы. Ол Ресей жергілікті және қалалық қоғам қайраткерлері съезінің делегаты, Ресейдің I Мемлекеттік ду­масының және мұсылман халықтары съезінің депутаты, IV Мемлекеттік Думаның мұсылмандар фракциясының Бюро мүшесі болды. Алаш Орда

Ә. Бөкейхановтың Жаза кесіміОл Ақпан төңкерісінен үлкен үміт күтеді. Бірақ ол үміті ақталмайды. Уақытша үкімет, оның ішінде өзі мүшесі болып жүрген кадет партиясының көсемдері қазаққа аутономия беруге қарсы болады. Оның үстіне олармен жер мәселесі жөнінде де ымыраға келе алмайды да, ол бұл партиядан шығып, қазақтан сайланған тоғыз өкілді бастап барып, Томск қаласында Сібір аутономистерінің құрылтайына қатысады. Осында болашақ Сібір республикасы­ның құрамында Қазақ аутономиясы құрылмақ болады. Құрылтайдан оралысымен Әлихан қазақ тарихындағы тұңғыш саяси ұйым Алаш партиясын ұйымдасты­руға кіріседі. Артынша, 1917 ж. желтоқсанында бүкіл қазақтардың құрылтайында Алаш аутономиясы жарияланып, Ә. Бөкейханов сол алғашқы Қазақ республи­касының тұңғыш төрағасы (президенті) болып сайланады. Ә. Бөкейхановтың қуғын-сүргін кезеңінен 2 жыл алдындағы мен ату жазасының күніндегісі.1919 ж. большевиктер өкіметінің бұрынғы алашордашыларға жасаған кешірімнен кейін Ә. Бөкейханов қалған өмірін ғылыми зерттеушілікке арнады. Бірақ, ұлттық на­мыстан жұрдай, жалған интернационалист, жадағай белсенділердің көрсетуімен ол 1926 ж. екі рет тұтқындалып, түрме азабын тартты. Ә. Бөкейханов Мәске­уге жер аударылады, зор беделінен қорыққан большевиктер өкіметі оны Қазақстанға жолатпады. Онда он жыл үй қамауында отырған Әлиханды 1937 жылы та­мызында қайыра тұтқындап, бір айдан кейін жалған жаламен 67 жасында Мәскеуде ату жазасына жазасына кеседі. 1989 жылы мамырдың 14 КСРО Жоғарғы сотының қаулысы бойынша әрекетінде қылмыс құрамы жоқ болғандықтан, ақталды.

Ұлы дала перзенті

      Алпауыт аласапыран заманда өмір кешкен ұлт зиялылары Отан алдындағы жауапкершілікті жан-тәнімен сезініп, елім деп еңіреген талай жан қазақ халқын ұлы мақсаттарға жетелегені баршаға мәлім. Ұлт санасына сапалы ой салған, қоғам дәрежесін рухани биікке жеткізу жолында күрескен - Алаш өкіметінің басшысы Әлихан Бөкейханов қазақ тарихында ұмытылмас із қалдырды. Ұлттық саяси партияның негізін қалаушы, қазақ ұстазы, гуманист әрі экономика, тарих, этнография, филология, статистика, политология салаларының ғалымы. Бұл жайында әйгілі ғалым С.П.Швецов "Ә.Бөкейханның барлық ғылыми еңбектері оның терең де жан-жақты, білімділігі мен дайындығын көрсетеді, керекті фактілер мен материалдар жоғары сапада, мұқият түрде талданып, ұқыптылықпен қолданылғандығымен ерекшеленеді"-деп жазған болатын.[1].                                   

Әрине, ұлы даланың ұлылығын бойына сіңіріп өскен-Әлихан Бөкейхановтың " Қырғыздардың өлікті шығаруы туралы", Аңқау елге - арамза молда", "Шежіре" молда мақалаларында қазақ тұрмысының кемістіктерін ашып, көрсетіп, өркениетті даму жолы қажеттігін сезіне, "Далалық аймақтағы қой шаруашылығы" атты еңбегін оқып отырып, елдің әл-ауқатын жақсарту жолы мал өнімін көбейту, қой тұқымын көбейту ерекшеліктеріне де тоқталып өтеді. Халқымыздың әл-ауқатын ғана емес, рухани азығын да ойлаған жан. Осы мәселеде  А.Құнанбаевты аса жоғары бағалаған. Ұлы ақынның әдеби шығармашылығын зерттеп, поэтикалық шеберлігіне көңіл бөлді. Абайдың даралығын мойындап, алғаш баға берген. Абай қызығушылық танытқан А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов, И.А.Крылов, Л.Н.Толстой, А.П.Чехов, Ф.М.Достаевский тағы басқа орыс даналарының шығармаларын оқыды. Ұрпаққа үлгі боларлық романдар, он шақты повестер, жүздеген әңгімелер, пьесалар, өнер жайлы трактаттар, ел мәселесін жырлайтын сын мақалалар  мен хаттар қалдырған.       

1905-ші жылдың қараша айында Ә.Бөкейханов төрт миллион қазақ халқының атынан  Мәскеуде Ресейдің земстволық қалалық қайраткерлерінің  кезекті съезіне қатысып,былай деген еді: "Мен Оралдан Алтайға, Сібір темір жолынан Омбыға дейінгі территорияны алып жатқан төрт миллион қазақ халқының өкілі болып табыламын. Бізде де қырғыз, қазақ тілдеріндегі қуғынға ұшырап, біз де цензура қосымында отырған. Халықпыз... Сондықтан, мен де съезге қойылған жергілікті тілдерге барлық шектеулерді тез арада жоюды талап еткен азаматтардың  ұсыныстарына қосыламын!"-деген болатын.[2]    Осы секілді өзекті мәселелерді қозғап отырды. Бұл жөнінде "Қазақ" газетінде "Біздің газетіміздің мақсаты -  бұхара халықтың мүддесін қорғау, қазақтар арасында ғылым мен мәдениеттің дамуына үлес қосу, басқа халықтардың өмірлері мен жетістіктерімен таныстыру" - деп жазса, "Алаш партиясының басты мақсаты - Ресейдің құрамында автономды қазақ мемлекеттігін құру болды. Ресей демократиялық федеративтік республикадағы  әрбір жеке мемлекет бірдей құқықты және мүдделі",- деп ұлт тағдырын тереңінен толғаған болатын."Алаш" партиясы зорлық-зомбылыққа қарамастан, тәуелсіздікке жету жолдарын қарастырды, қазақ халқының сана сезімін оятып, көзі ашық, көңілі ояу елдер қатарына қосуға ат салысты. Осындай ұлы мақсатпен 1917жылы желтоқсанда жарияланып, бірінші төрағасы Әлихан Бөкейханов сайланды. Осыдан кейін, қуғын-сүргін, қиын-қыстау күндер күтіп тұр еді.1937 жылы тамыз айында Сталиннің бұйрығымен "Кеңес өкіметіне қарсы контрреволюциялық күресті басқарды, Қазақстанда және Мәскеуде террористік орталық жетекшілермен байланысты болды" - деген жалған жаламен түрмеге қамалды. [3].  Жалған жала қазақ жерін 56 жыл жалпағынан басты. Әйтсе де, тарихи шындық өз дегенін жасап, Қазақ Елім - Тәуелсіз Мемлекет болды. Әлихан Бөкейханов та ақталды. Тәуелсіздік тұғыры биік болсын!      

Тәуелсіздік жолында күресіп келе жатқан қазақ азаматтары қаншама!        "Қазақ" деп соққан жүректерге бас ием! Бүгінде ел қамын ойлап, еңсесі биік отыз елдің қатарына қосу үшін күш-жігерін сарп етіп жүрген елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев жайлы айтып өтпеу ұстаздығыма сын болар еді.   

Сындарлы кезеңде халық арманы мен болашағын ойлап, елін дүниежүзілік кеңістікке жетелеп алып шықты.  Терең ойлап, саналы сараптама жасап,"Мәңгілік Ел" идеясын өз мақаласында айтқан болатын. Ондағы мақсат -  ел бірлігі мен құндылығын сақтап, ынтымақтастықта өмір сүру. "Ырыстың басы - ынтымақ" - демей ме атам қазақ. "Ұлт жоспары - қазақстандық арманға бастар жол" мақаласында да  көптеген мәселелер көтерілді. Ел жағдайын жақсартуда бір мақсат, бір мүддеге бағыттай отырып, ақ жолмен өсу жолын көрсетіп берді. Бұл - Алаш зиялыларының арманы, қазақ халқының ұлттық жетістігі.    "Қазақ" деп соққан жүректер жайлы жаза берер болсақ, том-том кітаптар жазылары сөзсіз. Ұлы даланың ұлы - Әлихан Бөкейханов жайлы мақаламды елбасымыз - Нұрсұлтан  Әбішұлы Назарбаев кезінде айтқан сөзімен аяқтайын "Егер келешекте қолымнан іс келетін азамат бола қалсам, қазақ деген халықты дүние жүзіне танытып, терезесін тең етер едім."   «АЛАШ МҰРАТЫ ЖӘНЕ ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАН»  облыстық ғылыми–тәжірибелік конференцияға қатысуға өтінім 

 Қатысушының аты-жөні (толық) Тлеубекова Гульмира Талгатовна

 Қызмет орны, лауазымы  ИВТ лабаранты, №54 ЖББОКММ 

Мақала тақырыбы Ұлы дала перзенті 

Секция мақала Е-mail gulmira.talgatovna.84@mail.ru

ІІ дәрежелі диплом

"Әлихан-Тәуелсіздік жаршысы" атты алаш ардақтысы Әлихан Бөкейханның 150 жылдық мерейтойына және Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігінің 25 жылдығына арналған жазба ақындардың жыр мүшәйрасының жүлдегері  Қанапия Назира марапатталды.

ІІІ дәрежелі диплом

  С. Сейфуллин атындағы театрда өткізілген Әлихан Бөкейхановтың 150 жылдық мерейтойы аясындағы қалалық байқауында  мектебіміздің 9 сынып оқушысы  Амангелді Мадина  III дәрежелі дипломмен марапатталды.