Биография и творчество Ахмета Байтурсынова
Ахмет Байтұрсынов – ақын, ғалым, түркітанушы, аудармашы, ұстаз, публицист, қоғам қайраткері. Кезінде әділетсіздіктің, сталиндік қуғын-сүргіннің құрбаны болып, жарты ғасырдан астам уақыт бойы атақ-даңқ танытпады, есімі Қазақстан тарихынан лайықты орын алған жоқ. Енді ғана тарихтағы «ақ» дақтар жойылып жатқан өзгерістер жағдайында Шәкәрім Құдайбердиев, Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Міржақып Дулатов сынды қайраткерлердің есімдері халыққа қайтарылды. Ахмет Байтұрсынов 1873 жылы 28 қаңтарда Торғай уезінің Тосын болысында дүниеге келген. Оның әкесі тәуелсіз және намысқор адам болған. Халық батыры Үмбетайдың ұрпағынан шыққан әкесі Байтұрсын қазақ ауылындағы озбырлыққа, құқықсыздыққа шыдамайтын, жиі-жиі жергілікті феодалдар мен патша үкіметімен қақтығысқа түсетін қайсар, зиялы, өз қадір-қасиетін сезінген адам болған. 1885 жылы Байтұрсын мен оның ағасы уезд бастығының басын жарған үшін 15 жылға сотталып, Сібірге жер аударылады. Биліктің әкесін, туған-туыстарын, қолдау көрсеткен ауылдастарын қырғынға ұшырауы болашақ ақынға ащы әсер қалдырды. Ахмет Байтұрсынов 1909 жылы Семей түрмесінен жазған «Анаға хатында» бұл оқиғаларды былай деп жазады: 13 жасымда соққан жүрегімде жазылмас жара, терең із қалдырды. Ахмет ауыл молдасынан сауат ашқан. Орыс-қазақ мектебін бітірген соң Орынборға барып, қазақ мұғалімдер мектебіне түседі. 1895-1909 жылдары Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы уездерінің ауылдық болыстық мектептерінде сабақ берді.
Ахмет Байтұрсынов – ағартушылық пен білімнің халыққа еркіндік пен қоғамдық өзгерістер жағдайында ғана нақты игілік әкелетінін түсінген алғашқы қазақ ағартушылардың бірі. Ол жергілікті билеушілердің озбырлығын, патша үкіметінің отарлау саясатын жиі әшкереледі. Ғалымның әйелі орыс болған. Қостанай ауданында жұмыс істеп жүрген кезінде Ахмет Байтұрсынов орманшының үйінде тұрып, Александра Ивановнаға ғашық болып қалады. Олар үйленді. Олардың үйлену тойы Қостанайда мұсылмандық жолмен жасалып, ол аты-жөнін өзгертіп, Бәдриссафа Мұхаметсадыққызы Байтұрсынова деп атала бастады. Олар Қостанайда тұрды, ол орыс-қазақ мектебінде мұғалім болып жұмыс істеді. Келесі жылы Омбыға, одан Қарқаралыға көшіп, 1907 жылға дейін сонда болды. Содан кейін ол алғаш рет түрмеге жабылды. 1896 жылы Омбыда Ахмет Байтұрсынов сол кезде солтүстік облыстардағы мектеп ісін басқарған Алектовты кездестіреді. Бұл достық оған көп нәрсе берді. Алекторов оны Ильминскийдің ағартушылық қызметімен таныстырды. Халқының мүшкіл халін, сауатсыздықтың белең алғанын көріп, ақыры өзінің күрес жолын таңдап, кедейленген қазақ қоғамын дәстүршілдікке емес, жалпыадамзаттық өркениетке сай жаңа өмірге шақырады. Байтұрсынов таза ұстаздық міндетпен шектелмеді. Ауылдарды аралап, халықты ағартушылыққа үгіттеп, армандағанымен бөлісті. Байтұрсынов патша үкіметінің аяусыз отаршылдық саясатының қайда апарып соқтырғанын түсініп, халық алдында сөйлеген сөздерінде оны батыл әшкереледі. 1905 жылғы революция оны белсенді әрекетке итермеледі.
1905 жылғы бірінші орыс революциясын Қарқаралыда қарсы алды. Міне, сол уақыттан бері ол саяси қызметке белсене араласты. Оның бірінші рет қазақтардан жерді тартып алуды тоқтату, қоныс аударушылар ағынын тоқтату, халық земстволарын құру талаптарын жариялаған петициялар дайындауға қатысуы осындай әрекет болды. Сондай-ақ христиан дінін орнату саясатына біріге отырып, қарсы тұруға мұсылман халықтарын шақырды. Сондай-ақ өтініште білім беру жүйесін жаңаша ұйымдастыру, қазақ халқының ой-өрісі мен арман-тілегін көрсететін цензурасыз газет шығаруға рұқсат беру, мемлекеттік аппарат пен сот органдарында іс қағаздарын қазақ тілінде жүргізу қарастырылған. Бұл ойлар қазақ халқына дән шашып, көптеген зиялы қауым өкілдері тарапынан қолдау тапты. Сол кезден бастап оның бар ойы халықтың санасын оятуға бағытталды. Ал аталған петиция 1905 жылы 26 шілдеде атақты Қоянды жәрмеңкесінде қазақтың тұңғыш заң магистрі Жақып Ақпаев пен көрнекті саясаткер, экономист Әлихан Бөкейханмен бірге жазылған. Әділдік іздеу және патша әкімшілігінің іс-әрекетін сынау ізсіз өте алмады. 1909 жылы сол кезде ұстаз болған Ахмет Байтұрсынұлы Семей түрмесінде тағы да сотсыз 8 айға қамалды. Осы кезден бастап ол озбырлыққа қарсы ашық күресе бастады, халық езгісіне қарсы күреске шақырып, бостандық туралы өлеңдер жазды. 1913 жылы Ахмет Байтұрсынұлы Орынборда «Қазақ» газетін шығарып тұрды. Көп ұзамай оның басылымына Әлихан Бөкейхан қосылып, жетекші авторлардың біріне айналады. Орынбор губерниясының жандармерия басқармасының бастығы генерал-майор Бабич 1914 жылы 24 қарашада Торғай губернаторына жазған хатында «Қазақ» газеті туралы былай деп жазады: «Газеттің ірі қызметкерлерінің арасында «Әлихан Бөкейхан, Бірінші Мемлекеттік Думаның бұрынғы депутаты, далалық аймақтардың аграрлық мәселесі бойынша маман». Ахмет Байтұрсынов «Қазақ» газетінің төңірегіне Міржақып Дулатұлы, Шәкәрім Құдайбердіұлы, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов сынды көрнекті қайраткерлер мен ақындарды топтастыруға қол жеткізді. Осындай көрнекті қайраткерлердің қайраты мен қайрат-жігерінің арқасында газет қазақ халқының санасын оятуда елеулі рөл атқарып, қоғамдық басылымға айналды. Газеттің сегіз мың таралымы (ол кездері аз емес) халықты толғандыратын мәселелерді көтеруге мүмкіндік берді. «Қазақ» газетінің бір нөмірінде (1913) Ахмет Байтұрсынұлы «Қазақ ұлттарының өмір сүруінің өзі өткір мәселеге айналды» деп жазды. Бұл шарасыз сөздер оның аузынан кездейсо шыққан жоқ. ХХ ғасырдың басында Азия Шығысын отарлау және елдің еуропалық бөлігінен шаруаларды қарқынды қоныстандыру жеделдетілген қарқынмен жүрді. Соның салдарынан 1916 жылы қазақтар 40 миллион гектар ең жақсы жерінен айырылып, тақыр дала мен тауға ығыстырылды. Әсіресе, бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарындағы далалық малды мәжбүрлі бағамен қыруар санмен айдап әкеткен Дала өлкесін тонау ашық әрі жабайы болды. Патша әскері үшін киіз үйлер мен киіз төсеніштер меншікті иелікке алынды. Бұл кезде славян отаршылары үшін жаңа жерлерді тартып алуға дайындалды. Ал бұған шенеуніктердің әлеуметтік езгісін, жазасыздығын, бопсалауын қоссақ, Ахмет Байтұрсынұлы сынды тұлғалар болып жатқан оқиғадан шет қала алмасы анық. Газет 5 жыл – 1917 жылға дейін өмір сүрді. Осы уақыт ішінде ол негізгі ұлттық-қоғамдық-саяси және ғылыми-әдеби басылымға айналды. Ал сталиндік жылдарда сталиндік тазарту жылдарында «Қазақ» газетінің қызметкерлеріне аяусыз қуғын-сүргіннің жасалуы кездейсоқ емес. Азамат соғысы кезінде Кеңес басшылығы білікті мамандарды революция жағына тарту мақсатында Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінің 1919 жылғы 4 сәуірдегі қаулысын шығарады, онда, атап айтқанда, «Қырғыздар Кеңес үкіметіне қарсы азаматтық соғысқа қатысқан (қазақтар), сондай-ақ бұрынғы «Алаш-Орда» Қырғыз ұлттық үкіметінің мүшелері мен қызметкерлері бұрынғы контрреволюциялық әрекеттері үшін ешбір қудалауға және жазалауға ұшырамайды». Осы шешімнен кейін Алашорда үкіметінің көптеген жетекшілері Кеңес үкіметі жағына өтті. 1919 жылы тамызда «Революция және қырғыздар» атты мақаласында Ахмет Байтұрсынұлы «Ресей халықтарының құқықтарының декларациясының» жариялануын қазақтың ұлттық мәселесіне ілтипатпен қараудың бастамасы деп санауға болады. Колчактың билігінен Кеңес өкіметіне артықшылық бере отырып, біз қателескен жоқпыз деп жолдастарымды шын жүректен сендіремін». Алайда, Қазақстанды да аяусыз қуғын-сүргін толқыны басты. Соның салдарынан ең алдымен Кеңес үкіметі жағына өтіп, одан кейінгі жылдарда оған барынша қызмет еткен қазақтың шығармашылық зиялы қауымы зардап шекті. Ахмет Байтұрсынұлы, Әлихан Бөкейхан, Сәкен Сейфуллин, Мағжан Жұмабаев және басқа тұлғалардың жойылуымен Қазақстан ғылымы мен әдебиетіне үлкен зиян келді. Кеңес үкіметінің оқу-ағарту ісін дамытуда бар күш-жігерін аямағанын айта кеткен жөн. Қазақ әйелдеріне ерекше көңіл бөлінді.
1930-1931 жылдары отырықшы аудандарда, ал 1931 жылдан бастап көшпелі халық тұратын аудандарда жаппай оқыту енгізілді. Мәдени прогресті жеделдетуге ұлттық интеллигенцияның көптеген қайраткерлері зор көңіл бөлді. Сол жылдары Ахмет Байтұрсынов жазған ана тілі бойынша оқу құралдары, ликбез жүйесіне арналған оқулықтар, 20-жылдары бірнеше басылымдарды қамтыған суретті әліпби үлкен танымалдылыққа ие болды. Жазу жүйесі қазақ және басқа түркі тілдері үшін ыңғайсыз болған, сондықтан Қазақстанның белгілі ғалымы және қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсынов 1924 жылы оны түрлендірді. Данышпан Ахмет Байтұрсыновтың әліпбиін бүгінгі күнге дейін ҚХР-дағы бір жарым миллион қазақ қолданады.
20-30 жылдар Қазақстанда ғылымның қалыптасу кезеңі болды. Қазақстан қоғамы өлке тарихын, этнографиясын, экономикасын және жаратылыстану ғылымдарын зерттеудің ірі орталығына айналды. Қоғамның жаратылыстану-географиялық, этнографиялық және тарихи-археологиялық секцияларының жұмыстарына атақты ғалымдар С. Асфендияров, А. Затаевич, А. Байтұрсынов, ж. Аймауытов және т. б. қатысты. Сол жылдары Қазақстанда Алаш-Орда қозғалысын қайта құру бойынша заңсыз әрекеттер жасады деп айыпталған революцияға дейінгі зиялы қауым өкілдерін қудалау басталды. 1920 жылы Ахмет Байтұрсынов қамауға алынды. Ол Архангельскіге жер аударылып, әйелі мен қызы Шолпан Томск облысына жіберілген.
1934 жылы Қызыл Крест комиссиясында жұмыс атқарған Е. Пешкованың қолдаухаты бойынша Ахмет Байтұрсынов босатылады. Бірақ 1937 жылы қазан айында ол қайтадан қамауға алынады және ату жазасына кесіледі. Тек жарты ғасырдан кейін ғана әділдік салтанат құрып, 1988 жылы Кеңес соты қылмыс құрамының жоқтығы үшін оны қайтыс болғаннан кейін ақтап алады. Қазақ халқының жарқын мәдени өкілдерінің бірінің тағдыры осындай болды.
А.Байтұрсынов мұғалімнің жұмысымен және ғылыммен айналысумен, белсенді қоғамдық қызметпен қатар көркем сөз саласында жемісті жұмыс атқарды, 20 ғасыр жағдайында қазақ әдебиетінің реалистік, гуманистік, ағартушылық дәстүрлерін дамытуға қатысты. 19-20 ғасырлар аралығында қазақ әдебиетінің басты проблемаларының бірі ұлттық мәселе, қазақ қоғамының жай-күйі, оның даму жолдары болды. А.Байтұрсынов «Қырық мысал» (Сорок басен), «Маса» (Комар) жыр жинақтары мен аудармалар жинақтарымен, халық ауыз әдебиеті үлгілерін шығарумен, ғылыми- теориялық мақалалар, еңбектер, оқулықтарда қазақ әдебиетінің тарихы мен теориясының мәселелерін ғылыми-танымдық тұрғыдан дамыту бойынша әдеби үдеріске белсене араласты.
