Қарағанды қ., «№27 ЖББМ» ҚММ

жоғарғы санатты дефектолог-мұғалімі

Л.И. КУЗНЕЦОВА  

  Бұл бапта, инклюзивті білім берудің сәттілігінің құраушысы және негізгі шарттарының бірі ретінде, мектепке дейінгі сыныптарында ДМШ балаларды психологиялық – педагогикалық алып жүру қарастырылады.

   Инклюзивті білім беру жүйесінің дамуы 2011-2020 жылдардағы Қазақстан Республикасындағы білімнің дамуының Мемлекеттік бағдарламасының басым бағыттарының бірі. Даму мүмкіншілігі шектелген балалардың Қазақстан Республикасы заңдылығымен бекітілген сапалы білім алуына тең құқығы бар. 

   Бүгін, инклюзивті білім беру даму мүмкіншілігі шектелген (әрі қарай ДМШ) тұлғалар мен дұрыс дамып жатқан құрдастарды бірігіп тәрбиелеу және оқыту үрдісі ретінде түсініледі. Біздің елімізде даму мүмкіншілігі және/немесе физикалық денсаулығы шектелген балаларды қарапайым құрдастар ортасына қосу (инклюзия) үрдісін дамыту уақыт бейнесі ғана болып табылмай, балалардың білім алу құқығын жүзеге асыруды ұсынады. Білім берудің инклюзивті тәжірибесі білім берудің сол немесе басқа түрін алуға тең рұқсат береді және балаларды қоса есептегенде, олардың жеке ерекшеліктеріне, оқы орнына, туған тіліне, мәдениетіне, олардың рсихикалық және физикалық мүмкіншіліктеріне қарамастан білім алуда жетістікке жету үшін қажетті шарттар ұсынады.

 ДМШ балаларды психикалық – педагогикалық алп жүру моделін құруды инклюзивті білім берудің сәтті құраушылары және негізгі шарттарының бірі ретінде қарастыруға болады.

  №27 жалпы білім беретін мектепте мектепке дейінгі сыныптарындағы ДМШ балаларды алып жүруді келесі мамандар таныстырады: дефектолог – мұғалім, логопед – мұғалім, арнайы психолог, психоневролог – дәрігер, инклюзивті білім беру кафедрасының координаторы, әлеуметтік  педагог. Білім мекемелерінде мектепке дейінгі сыныптарды психологиялық-педагогикалық алып жүру келесі принциптерден құралады: - Үздіксіздік. Психологмялық-педагогикалық алып жүру білім берудің, оның арқасында алып жүру үрдісінің үздіксіздігі қамтамасыз етілетін барлық деңгейлерінде қызмет етеді.

- Жүйелілік. Алып жүрудің маңыздылығы мен өнімділігі оның жүйелілігімен, ДМШ балалары бар отбасы, оқыту және тәрбиелеу, балалардың өзара қарым-қатынасы, өзін – өзі тану және өзін – өзі дамыту мәселелері сияқты сұрақтардың кең ортасына назарымен анықталады.

- Білім үрдісінің барлық қатысушыларын жағымды эмоционалдық жайлылықпен қамтамасыз ету. Иклюзивті білім берудің барлық сатыларында алып жүру ДМШ балалардың жағымды эмоционалдық күйін, дамудағы жағымды динамикасын және жағымды оқу жетістіктерін қамтамасыз етеді, балалардың өзара қарым – қатынасының коммуникативтік дағдыларын дамытуға ықпал етеді.

- Жеке тіл табысуды жүзеге асыру. ДМШ балаларды психологиялық – педагогикалық алып жүру мамандары басшылық ететін маңызды принцип – әр баламен және оның отбасымен жеке тіл табысу.

- Мектепке дейінгі сыныпты алып жүру мамандарының командасындағы пән аралық қарым – қатынас маңызды рөл атқарады. Қызметкерлер инклюзивті білім беру ойымен қаншалықты біріксе, соншалықты бірін бірі түсінеді және ДМШ балалар мен оның отбасын, білім үрдісінің басқа қатысушыларын алып жүрудің бірегей әдісін ұстанады, жұмыстың тиімділігіне, баланы алып жүрудің сәттілігіне және ұжымдағы эмоционалды климатқа тікелей әсер етеді. Пән аралық тіл табысу келесідей нақты заттармен көрсетіледі: нормативтік және баланың даму бұзушылығын түсінудегі бірегей ғылыми – әдістемелік тұжырымдамаға сүйену; бірегей күнтізбелік – тақырыптық жоспарлау; мамандармен топтық және жеке түзету – дамыту жаттығуларын өткізу, сабақтар мен жаттығуларға қатысу.

  Мектепке дейінгі сыныптарға, инклюзивті білім беру шегінде, осы баланың мектепте оқуына кеңес беретін, Облыстық психологиялық – медициналық – педагогикалық комиссиясының (әрі қарай ОБЛ. ПМПК) жолдамасының негізіндегі ДМШ балалар қабылданған.

  Оқу жылының басында алып жүру мамандарымен ата – аналардың, мүғалімдердің өтініші бойынша, «сыналатын оқыту» шарты бойынша мектепке дейінгі сыныпқа қабылданған, ДМШ балаларға кешендік бақылау жүргізілді. Мектепке дейінгі сыныптарда ДМШ балаларды бақылау, жеке – тұлғалық сипаттарға негізделген, өте маңызды қиыншылықтармен түйіндескен. Сондықтан, келесі жағдайларға назар аудару маңызды:

- Баламен эмоционалдық байланыс орнату үшін тексерісті бастамас бұрын сұхбат жүргізу қажет. Оның мазмұны баланың қоршаған орта туралы көріністің ерекшеліктерін анықтауға бағытталуы тиіс.

- Зерттеу үрдісінде тыныш игілікті жағдай, жарқын эмоционалды үн, бала тұлғасына сыйластық қатынас қажет.

- Кез келген жаттықуды көрсетпес бұрын, ДМШ баланың нұсқаманы қалай қабылдайтынынын, ол оны түсінеді ма, ал егер түсінбесе түсінген күй білдіреі ма, соны анықтау маңызды.

- Бала, ұсынылған жаттығуды қызығушылықпен орындап жатыр ма әлде немқұрайлы орындап жатыр ма, соны анықтау маңызды.

-  Қызметтің мақсаттылығы, балаға ұсынылған жаттығулардың (тапсырмалардың) шешілу әдістері, жинақталуы және ДМШ баланың жұмысқа қабілеттілігі, өзіне ұсынылған көмекті пайдалана білу сияқты көрсеткіштердің маңызы зор.

- ДМШ баланың мақтау немесе жақтырмау реакцияларына жалпы эмоционалдық реакцияларына назар аудару қажет.

Бақылау мақсаты болып:

  Өзекті даму және ЖАДА деңгейін, оқытудағы, тіл табысудағы және мінезіндегі қиыншылықтар себебін және механизмдерін анықтау. Дәрігерлердің, Облыстық ПМПК мамандарының диагноздары, ұсыныстары ескерілген. ДМШ балалардың психоэмоционалдық дамуының өзіндік ерекшелігін, моторика күйін, аса әлсіздіктің сезілуін (жұмыс қабілеттілігінің төмендеуі, қабылдаудың бәсеңдігі, назарды ауыстырудағы қиындық, есте сақтаудың төмендігі) назарға алу қабылданған. ДМШ балалардың көбісінде кеңістік, уақытша және сенсомоторлық көріністерді қалыптастыруда қиыншылықтар байқалады.

  ДМШ балаларды алып жүру мамандарымен командалық бағалауды тексеру негізінде, әрбір маманмен (көбінесе дефектолог - мұғаліммен) жеке түзету – дамыту бағдарламалары құрылды. Жеке түзету – дамыту бағдарламаларын өңдеу және құру, келесі сұрақтарға жауап іздеумен бірге жүретіндіктен, маңызды жағдай болып табылады: мектеп бағдарламасының талабы, ДМШ баланың өзектік және тұлғалық өсуіне жас шамасының дамуы қандай.

  Осылайша, жеке түзету – дамыту бағдарламасы жеке даму сатыларын көрсетеді, әрбір баланы пәндік нормаға сәйкес ұйымдастырады, осы балаға жас шамасы нормасынан «ауытқумауына», жетекші жас шамасы қызметіне қосылуына, психоэмоционалдық салада позитивті ілгеріністер және ең бастысы – өзінің жеке нормасының шегінде өзінің қорларын жүзеге асыруға көмектеседі. Зерттеулер көрсеткендей, ДМШ балаларда әдетте импульстік белсенділік қадағаланбайды. 6-8 жастағы ДМШ балалар өзін өзі ұстай алмайды, жұмсақ, есті және ерікті бола алмайды.

  Осы жерден, мұғалім мен маманның біріккен әрекеттерінің мақсаттары – әрбір оқушының өзінің мүмкіндіктерінің деңгейінде алға жылжуыын қамтамасыз ету. Бағдарламаны өңдеудің алғашқы кезеңіне оқудан қалып қою және оқуға ынталандырудың төмендігінің себептері, даму бағытының қажеттігі, балаға әсер етудің оңтайлы әдістері талқыланған ата – аналар тартылған болатын. Жеке түзету – дамыту бағдарламаларын сәтті жүзеге асыру мақсатында, сынып жетекшілер мен мамандардың ұсыныстары есепке алынды.

  Оқушылардың когнитивті үрдістерін дамытуға арналған профилактикалық, теңгеруші, тұзету – дамыту тапсырмалары мен жаттығулар іріктелді (есте сақтау, назар, ойлау, сөйлеу, кеңістікте бейімделу, қоршаған ортамен танысу, ұсақ қол моторикасын түзету).

  Жеке жаттығулар аптасына үш рет 20-25 минуттан (бұзушылық ерекшелігі мен қиындығына, түзету әсерлерінің жеке тапсырмаларына және оқушылардың психоэмоционалдық күйіне байланысты) кесте бойынша (сабақтан тыс уақытта) өткізіледі.

  Мектепке дейінгі сыныптардағы ДМШ балалардың тез шаршап қалуын ескере отырып, әрбір сабақ ойындардан ғана емес, сонымен қатар танымдық үрдістерін дамытуға арналған тапсырмалардан, қол саусақтарының ұсақ моторикасын жазуға дайындау және дамытудан, сөйлек белсенділігін, сондай – ақ қауіптік күйлерді, шығармашлық элементтерін бейтараптандыруға, коммуникативтік қабілеттерді дамытуға бағытталған тапсырмалардан тұратын кешен ұсынады.

Дефектолог – мұғалімдер тапсырмалары нақты құрылымнан тұрады:

1. Ширату, эмоционалдық икем, психологиялық жайлылық (назарды, шығармашылық қиялды дамытуға арналған дидактикалық ойындар) (3 – 5 мин.).

2. Сабақтың негізгі бөлігі(15-17мин.)

- 1-2 танымдық психиалық үрдістерді дамыту жаттығулары, дидактикалық және дамыту ойындары;

- динамикалық үзіліс(энергетикалық минут немесе аз қозғалысты ойын, танымдық құрастыру);

- саусақ гимнастикасы;

- сөйлеуді дамытуға арналған ойын (тапсырма).

  3.Қорытынды бөлім(рефлексия, өзін өзі бағалау) (3-5мин.)

  Сабақтар баланың жеке дамуыбағдарламасына сәйкес құрылған жоспар бойынша өткізіледі және мектепке дейінгі оқытудың барлық негізгі пәндерімен тікелей байланыста болады, осылайша пән аралық байланыс жүзеге асады.  Сабақты жоспалау барысында тақырып, алға қойылған мақсаттар есепке алынып, жаттығулар мен тапсырмалар ДМШ балалардың танымдық әрекетін ынталандыратын, сабақты әртүрлі қылып өткізуге көметесетін жұмыс түрлері іріктеледі.Әр сабақтың басында баланың жоғары психикалық функцияларының дамуын болжамдайтын арнайы түзету жаттығулары қосылады: қабылдау; есте сақтау және оның үрдістерінің әртүрлі түрлері (есте сақтау, білу, елестету); назар; ойлау. Бұл жаттығулар ДМШ балаларға біртіндеп белсенді танымдық әрекетке қосылуға көмектеседі және жағымды ынталандыру баптарын құрады.Жеке сабақтарда дамыту ойындары мен жаттығуларын пайдалану тек танымдық әрекетке ғана пайдалы әсер етіп қана қоймай, сонымен қатар балаларға әрі қарай мектепте оқу жағдайларына бейімделуіне көмектесетін, жеке – бейімделу бағытын алып жүреді.ДМШ әрбір балаға белгілі бір тапсырмаларды (динамикалық бақылау) орындауда, танымдық әрекетін дамытудағы болмашы жағымды динамикасы белгіленіп отыратын күнделік ашылады. Оқушылардың сол немесе басқа тәжірибелік тапсырмаларды орындау көрсеткіштері баланың ағымдық даму деңгейі туралы тікелей ақпарат ұсынады.

   Педагогтар мен ата – аналардың психологиялық – педагогикалық құзыреттілігіне үлкен назар аударылады. Мүмкіншілігі шектеулі балалардың ата – аналарын психологиялық – педагогикалық алып жүру кеңес беруден, тәжірибелік көмек көрсетуден, әңгімелесуден, сауалнама жүргізуден, сабаққа қатысудан өтеді. ДМШ балаларды тәрбиелеп отырған ата – аналармен жұмыс жүргізудің бәрі педагогикалық құзыреттілікті көтеру, өз баласымен сөйлесу және өзара қарым – қатынас орнату қабілетіне үйрету, үй тапсырмалары мен мамандардың ұсыныстарын бірігіп орындау есебінен, сонымен қатар топтық жұмыс шегінде басқа ата – аналармен араласу есебінен олардың әлеуметтік әлсіздігін жеңіп шығуға бақытталған. Осының арқасында, ата – аналар өз баласын тәрбиелеуге және дамытуға жауапкершілікті сенімді алып жүреді.

   Осылайша, ДМШ балаларды психологиялық – педагогикалық алып жүру туралы айта отырып, бұл даму мүмкіншілігі шектеулі балаларды жалпы білім беру мекемелеріне кедергіз рұқсат беру үшін техникалық шарттар құру ғана емес, сонымен қатар ДМШ баланың психофизикалық мүмкіндіктерін ескере отырып құрылуы тиіс оқыту – тәрбиелеу үрдісінің ерекшелігін айта кеткен жөн. Жалпы білім беретін мекемелерде сапалы психикалық – педагогикалық алып жүру қызметі, ұжымда ерекше моральық – психологиялық ахуал құрады, ДМШ балаға өз қабілеттерін ашуға және жүзеге асыруға, өзін өзі дамытуға ынталандыруға, жалпы білім беретін мекемеде оқу шарттарына барынша дайындауға көмектеседі.