Қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде орнықтырудың ең басты да маңызды жолының бірі - түрлі саладағы терминологияны ана тілімізде қалыптастыру.
Терминдер туралы өткен ғасырдың 20-жылдарынан сөз бола бастағанмен, әлі күнге дейін "термин" сөзінің нақты дефинициясы берілмеген деуге болады. Ғалымдар бұл орайда ұқсас пікір айтып, олардың әрқайсысы термин ұғымының бірнеше белгілерін атап көрсеткенмен, терминге қойылатын нақты талаптарды түрліше көрсетеді. Ө. Айтбаев терминологиямен шұғылданған ғалымдардың пікірлеріне қысқаша шолу жасай келіп, термин ұғымына мынадай анықтама береді: "ғылым мен техниканың белгілі бір салаларында қолданылатын арнаулы лексика, ал оның негізгі белгілері – дәлдік, қысқалық, жүйелілік" [1:88]. Алайда терминнің бұл көрсетілген белгілеріне қоса оны бірізді түсінушілік, ұстану кажеттігі заман талабы екенін ескермеске болмайды. Себебі қазіргі шығып жатқан кітаптарда, мерзімді баспасөз бетінде кездесетін терминдерді түсінуде бірізділік жоқ екені байқалады. Ұлттық терминологияны байытудың бірнеше жолы бар екені мәлім. Ал қазіргі кездегі үрдіс - белгілі бір ұғымдардың жаңа атауларын, баламаларын тілдің ішкі мүмкіндіктерін пайдалану арқылы ұсыну.
«Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында» (29.06. 2011) қазақ тілінің реттелген терминологиялық үлесін кезең-кезеңмен арттыру міндеті қойылып отыр әрі бұл тұрғыда істеліп жатқан жұмыстар да аз емес. 1990 жылдан бері шығып жатқан терминологиялық сөздіктер саны жылдан-жылға көбеюде. Соңғы ресми деректерге қарағанда, жалпы таралымы 720 мың дана 10 түрлі сөздік, жалпы таралымы 260 мың дана екі және үш тілді 8 салалық терминологиялық сөздік жұртшылыққа ұсынылған.
2001 жылы шыққан 31 томдық Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздік туралы кезінде түрлі деңгейдегі жиналыстарда көп айтылып, мерзімді баспасөз беттерінде жазылды да. Әр салада жұмыс істеп жүрген ғалым-мамандардың, қалың жұртшылықтың айтып, жазып көрсеткен кемшілік-кінәраттарына қарамастан, бұл қадамның бүкіл Қазақстан қоғамы үшін маңызы өте жоғары болғанын атап айтуға тиіспіз.
Әр термин өз дамуында үш сатыдан өтетінін ескерсек, оның актив қолданысқа түсіп, қалыптасуы сол саладағы мамандарға тікелей байланысты екенін көреміз. Ал маман дегеніміз кешегі студент, бүгінгі студент, сондықтан жоғары оқу орындарында қазақ тілін оқытудың функционалды-коммуникативтік әдістемесіне сәйкес білім алушыларды болашақ мамандығына бейімдеп оқыту барысында салалық терминдермен таныстыру, оларды күнделікті жұмыс барысында қолдана білуге үйрету - оқу үдерісіндегі басты міндеттердің бірі, яғни қазақ тілі оқытушысы сол салалық терминдерді іріктеп алу үшін түрлі терминологиялық сөздіктерге жүгінетіні сөзсіз. Ал жоғары оқу орындары мен мектептердің кітапханасында бар терминологиялық сөздіктерде БАҚ-та, түрлі оқулықтарда қолданылып жүрген терминдердің түзілуі бірізді емес екені байқалады.
Жоғарыда аталған көп томды терминологиялық сөздік әр жоғары оқу орнының тек оқу залдарына ғана санаулы данамен түсетіндіктен сабақ үстінде студенттерге ұсынуға жеткіліксіз, сондықтан қазақ тілі сабақтарында оқытушыларға көбінесе жоғары оқу орнының оқу залында жеткілікті әрі студенттердің өзі сатып алуға мүмкіндігі бар сөздіктермен жұмыс істеуге тура келеді. Осы орайда 10000 дана таралыммен 2000 жылы «Болашақ балапандары» сериясы бойынша В.Франктің авторлығымен шыққан «Орысша-қазақша-ағылшынша пәндік-тақырыптық сөздік» студенттер мен оқушылар қолына тез түсетініне көз жеткізіп отырмыз. Бұл сөздік 2003 жыы өзгертііп, толықтырып қайта басылған. Сөз жоқ, аталған сөздікті құрастырып, шығарушылар ізгі мақсатты көздегені белгілі. Дегенмен, әр сөздіктің белгілі бір ұстанымдар негізінде құрастырылып, белгілі бір мақсатқа, адресатқа арналатыны және ақпараттық, кумулятивтік, нормативтік, коммуникативтік қызмет атқаратыны да даусыз. Ал нормативтілік мәселесі тіл үйренушілер үшін өте маңызды болғандықтан, сөздікте терминдердің, қоғамдық-саяси лексиканың эквиваленттерімен қатар синонимдері де берілуі қиындық тудырады. Бұл сөздік қазіргі кезеңдегі Қазақстанның білім беру жүйесінің алдында тұрған көп тілді меңгерту мәселесіне қатысты да қолданыстан түспейтіні анық, сондықтан ондағы жекелеген терминдердің берілуіне тағы да назар аударған дұрыс деп есептейміз.
Мәселен, бұқаралық ақпарат құралдарының әрбір дерлік санында жүрген билік, өкімет сөздері власть сөзінің баламасы екені белгілі, алайда терминдік тіркес құрамында бұл сөздердің аудармасы бір-бірін толық алмастыра алмайтыны мүлде ескерілмеген: высшая власть – жоғарғы өкімет, біздіңше, бұл жерде билік болуы керек, себебі өкімет сөзінің 1) Мемлекет басқарудың билігі. 2) Билік иесі, әкім. 3) Мемлекеттік құрылысты басқару жүйесі; билік [1:508] деген мағыналарының біріншісіне сәйкес келеді. Ал заработная плата сөзі Қазақстан Республикасының Еңбек туралы Заңында еңбекақы деп қолданылатынына, яғни заңды құжатта бекітілгеніне қарамастан жұмысақы деп беріліпті. Салалық баспасөз бен БАҚ-тағы қолданыс жиілігі жоғары жекелеген сөздердің осы сөздіктегі сәтсіз аудармаларының біразы мынадай: депутатская неприкосновенность - депутатқа ешкімнің тиіспеушілігі, должностное лицо - лауазымды адам, ремонт текущий - жеңіл жөндеу, адат - әдет, допустимость – рауалылығы, квалификация – саралау, нажива – олжа, арам пайда, оңай олжа, очевидец – айғақ адам, покушение к совершению преступления – қылмыс жасауға қастандық, понятой – айғақ адам, характер - мінез, сипат, юридический нонсенс – заңдық шатпырақ, мотив – себеп, дәлел,криминогенная мотивация – қылмыстекті жағдай.
Бір карап өткенде-ақ келтірілген терминдердің аудармасындағы ала-құлалылық, семантикалық сәйкессіздік, стилистикалық-эмоционалдық бояуының айқындығы, стильдік орынсыздығы, түсінуде бірізділіктің жоқтығы бірден көзге түседі. Мәселен, адат сөзімен қазақ халқының әдет-ғұрып заңдары атанып жүрген ұғым берілетіні заң саласында ана тілімізде жазылған ғылыми еңбектерден белгілі, ал жалпы халықтық қолданыстағы әдет сөзі привычка-ның баламасы екені аян. Сондай-ақ, барлық нормативтік құжаттарда должностное лицо терминдік тіркесінің аудармасы лауазымды тұлға деп беріліп жүр. Құқықтық мәртебесі екі басқа заң субъектілерінің (понятой, очевидец) бірдей айғақ адам аталуы да дұрыс емес, алквалификация біліктілік екені нормативтік құжаттарда берілсе, саралаудың дифференциация-ғабалама ретінде қолданылатыны да белгілі. Бұл студенттер жиі қолданатын сөздік болғандықтан, сөздің тек терминдік ұғымын ғана беріп, оның жалпы халықтық мағынасын ұсыну қажет емес деп ойлаймыз: характер сөзінің терминдік мағынасы сипат, сынды сөздеріне сәйкес келетіндіктен, осы сөздікте мінез сөзінің берілуі артық.
Әрине, бұл сөздік осы бір өтпелі кезеңде өз міндетін атқарғаны, атқарып жүргені сөзсіз. Алайда аталған кемшіліктер осы сияқты көптеген сөздіктерге тән болғандықтан, оның үстіне ерінбегеннің бәрі сөздік құрастырып жүргендіктен сөздік авторлары сөздіктің кімге арналатынын, сөздік леммалардың нормативтік заң актілеріндегі, оқулық, оқу құралдарындағы қолданысын және ең бастысы - термин сөз жасағанда оған қойылатын талаптарды үнемі ескеруі тиіс деген ойдамыз. Бұл орайда орыс лексикографиясындағы арнайы зерттеулерге ден қойып, қазақ лексикографиясы, терминографиясының ұстанымдарын бір ізге түсіруге талпынып жүрген ғалымдардың пікірлерін басшылыққа алуға болады деп есептейміз, себебі сапалы, қолдануға ыңғайлы оқу сөздіктері (учебные словари) түрлі сала мамандары мен тілші-лексикографтардың біріге жұмыс істеуі нәтижесінде ғана жасалады, ал мұндай сөздіктер қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде орнығуына, қазақ тілінің нормаларын қалыптастыруға өз үлесін қосары және түрлі сала мамандары, мекемелер, жоғары оқу орындары тарапынан үлкен сұранысқа ие болары күмәнсіз.
Оқу-терминологиялық сөздік жасаудың тағы бір себебі - нормативті деп саналатын түсіндірме, екі тілді сөздіктердің өзінде жекелеген салааралық терминдерді берудегі әр түрлілік.
Қазіргі кезде түрлі ғылым салаларында, оқу орындары мен білім беру мекемелеріндегі оқу үдерісінде жиі қолданылатын лексеманың бірі – мәтін. Бұл сөз бен оның дериваттарының сөздіктердегі көрінісі де назар аудартпай қоймайды. Мысалы, мәтін сөзі Қ. Бектаевтың сөздігіне (2001), Қазақша-орысша сөздікке (2008) енгізілмеген. Ал текстология сөзі аталған сөздіктерде осы қалпында берілсе, Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздіктің «Әдебиет және лингвистика» сериясында мәтінтану, мәтіннама түрінде, «Философия және саясаттануға» арналған томында мәтінтақ, мәтіннама деп берілген. Контекст сөзінің тарих, социология, философия, экономика салаларындағы қолданысы ескерілгендіктен бе, тіл білімі мен әдебиеттану ғылымында қолданылып жүрген мәнмәтінді кейінгі сөздіктерден көре алмадық.
Қолданылуында бірізділік жоқ терминнің бірі – принцип. Ол кейде қағида, кейде ұстаным, енді бірде қағидат деп жұмсалып жүр. Қазақша-орысша сөздікте принцип сол күйінде қалдырылса, қағида термині правило, установление, теория деп аударылыпты [3:458,684].
Соңғы жылдары шығарылып жатқан терминологиялық сөздіктер оқушылар мен студенттердің қолына түсе бермейтіндіктен де, алдағы уақытта оқу сөздіктерінің дұрыс, сапалы түзілуі қазақ тіліндегі түрлі салалар терминдерінің жүйесін орнықтыруға ықпал ететіні анық.
«...терминологиялық сөздіктер арнайы бір ғылым саласына қатысты терминдерді барынша жинақтап, қамтып беруге тырысатын анықтағыш қызметін атқарады. Сондықтан да оның жүгі ауыр болуы, әрі терминологиялық сөздікті шығару барысында мамандардан үлкен сапа, сол сапаның жоғары деңгейде болуын қамтамасыз ете алатындай жауапкершілік талап етілуі тиіс»[4:75] деген сөз әлі де өзектілігін жойған жоқ, демек, терминдерді үйретуші, қолданушы оқытушылар қауымы мен мектеп, арнаулы орта, жоғары оқу орындарының білім алушылары үшін сапалы оқу-терминологиялық сөздіктер жасаудың кезі келді.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Айтбаев Ө. Ғылым тілі//Қазақ тілі: Энциклопедия. – Алматы: IDK-TIPO баспа орталығы, 1998.
2.Қазақ тілінің сөздігі. - Алматы, 1999.
3.Қазақша-орысша сөздік. - Алматы, 2008.
4. Әбдірәсілов Е. Қазақ тіл білімі терминдерінің жайы // Салалық терминология: бүгіні мен болашағы: Республикалық ғылыми-практикалық семинардың материалдары. – Астана, 2003.
