Әдеби тілді шығармашылық деңгейде тұтынатын элитарлық тип лексиконындағы тілдік бірліктердің қатарына прецедентті мәтіндердің барлық түрі кіреді, сондықтан мұндай тұлғалардың көркем әтіндерінің прагматикалық әлеуеті қашан да жоғары болады.

Әр адам белгілі бір тілді тұтынушы – ұлттық тілдің субъектісі ретінде ұлттық мәдениеттің де тұтынушысы, жасаушысы, иесі болып саналады, осыған орай қандай да бір қоғамда өмір сүретін адамдардың тіл тұтыну деңгейін отандық ғалым Н. Уәли былайша анықтайды: 1) әдеби тілді шығармашылық деңгейде тұтынатын элитарлық тип; 2) әдеби тілдің ауызша, жазбаша нормаларын сақтай білетін, ара-тұра кодификацияланған нормадан қате жіберетін, сөйлеу тілі мен кітаби тіл элементтерін кей тұста айқын аңғара алмайтын мәдени-тілдік орташа тип. Сан ағынан басымы да осы орташа әдеби тип; 3) негізінен әдеби сөйлеу тілін қолданатын, арасында қарапайым сөйлеу тіліне тән элементтерді қосып сөйлейтін тілдік-мәдени тип. Сан жағынан, шамамен, орташа типтен кейінгі орында; 4) қарапайым сөйлеу тілімен сөйлейтін, бейәдеби элементтер мен диалектизмдерді қолдана беретін коммуниканттар (1:15).  Элитарлық тілдік тұлғалар деп саналатын қаламгерлердің лексиконындағы тілдік бірліктер туралы тілдік тұлға теориясының авторы Ю.Н. Караулов былай дейді: «Тілді тұтынушының интенциясы мен мақсаттарын, оның өмірдегі белсенді позициясын және, тиісінше, оның әлем бейнесінің динамикасын көрсететін прагматикалық деңгей бірліктерінің жиынтығына пресуппозиция, дейксис, рефлексия элементтері, баға, «ұйытқы сөздер», прецедентті мәтіндер, аргументация тәсілдері, «сценарийлер», жоспарлар, сондай-ақ өзін-өзі көрсету бағдары жатады (программы поведения)» (2:672). Сондықтан көркем мәтіннің мазмұндық-нақты ақпарында, демек, оның вербалды қабатында түрлі интертекстуалды байланыстардың келтірілуі және олардың дәйектелуі элитарлық тілдік тұлғаның дүниені танып-түйсінуінің бейнесі деуге болады.

Мәтінаралық байланыстарға негіз болатын прецедентті құбылыстар құрылымдық-семантикалық типі тұрғысынан төртке бөлінеді: прецедентті атаулар, прецедентті айтылымдар, прецедентті мәтіндер, прецедентті жағдайлар. Аталған прецедентті құбылыстар өз кезегінде вербалды (яғни тілдік тұлғаның жадында дайын сөз, сөз тіркесі, сөйлем түрінде сақталып, өмір сүретін) және вербалданатын (тілдік тұлға бұларды жадынан алғанда тұтас өздерін емес, олардың түрлі дифференциялық белгілерін ғана алып, тұрақты атрибуттары арқылы немесе оларсыз өз сөзінде, мәтінінде пайдаланады) болып бөлінеді. Вербалды прецедентті феномендерге прецедентті есімдер, прецедентті айтылымдар жататын болса, прецедентті мәтіндер мен прецедентті жағдайлар вербалданатын құбылыс деп саналады. Бұл прецедентті құбылыстардың әрқайсысын қабылдаудың инварианты бар, яғни белгілі бір лингвомәдени қоғамда өмір сүретін адамдар олардың сол қоғамда қалыптасып қалған белгісімен таныс болады. Сол себепті прецедентті құбылыстарды тез танытатын ең негізгі, ең басты, сонымен қатар ең қарапайым, ең қысқа белгілерін есте ұстап, қажет жағдайда оларды өз мақсатына қолдана алады. Әр қолданушының интенциясына, конситуацияға байланысты бұл прецедентті құбылыстардың вербалдануы ешқашан бірдей болып шықпайды. Әр адам, мейлі ол оқырман болсын, мейлі қаламгер болсын, сол инвариантты қабылдаудың үстіне өз қабылдауын, түсінігін, бояуын қосып, өзінше интерпретациялайды. Тілдік тұлға өзіне қажетті сөзқолданысты, мәтін фрагментін өзі өмір сүріп отырған лингвомәдени қауымдастықтың кез келген мүшесіне әр қилы дәрежеде таныс прецеденттілік феномендерінен алады, сондықтан интертекстердің когнитивтік-прагматикалық әлеуеті қашан да жоғары болады. Сондықтан да әр қаламгер прецедентті құбылыстарды өз шығармасына кіргізгенде, олардың шығу тегіне қарамай, қайтсе де өзінің ұлттық ментальділігін қосатыны, сол арқылы претекстердің семантикасын кеңейтетіні, толықтыратыны, байытатыны сөзсіз.  

Халықтың қазіргі болмысы мен ділі жөнінде жиі және өткір жазатын ақындардың бірі – Серік Ақсұңқарұлы. Ұлттық элитарлық тілдік тұлға ретінде оның құндылықтар жүйесінде ұлттық мәдени таным, ұлттық менталитет, ұлттық психология-болмыс  басты орында, сондықтан халқымыздың қазіргі жай-күйі оны бейжай қалдырмайды. Осы орайда қаламгердің өлеңдерінде прецедентті құбылыстардың барлық түрі ұлттық ділді бағалау, өзінің субъективті ойын қоғамдағы объективті жағдайлармен байланыстыру, пікірін қорыту, дәлелдеу үшін қолданылған (3).

Оның 1967-1987 жылдары жазған топтамасын ашатын «О, Мұқа, мен де жетіммін» деп аталатын өлеңінде интертекстуалды элементтердің бірнеше түрі бар: эпиграф, реминисценция, аллюзия. Реминисценция өлең атауынан-ақ байқалады: өткен ғасырдың 50-жылдары дүниеге келген ақын М. Мақатаевтың тұтас шығармашылық контексіне арқау болған Ұлы Отан соғысы жылдарына тап келген балалық шақ, жетімдік семантикасы жаңғыртылып тұр. Соңғы шумақ өлең атауы мен эпиграфында берілген ойды қорытып, тұйықтап отыр деуге болады:

От боп кірейін жас толы жанарларына,

қызғыш құс болам - қапаста қамалғанына!!!

СЕНАТ АЛАҢДАРЫНА

Жеткім келеді,

Қалуға бекіндім әрі,

Себебі –

Декабристер – жетімнің бәрі!

Шумақтағы графикалық тәсілмен ерекшеленген сенат алаңдарына тіркесі екі бірдей прецедентті жағдайдан хабардар ететін аллюзия: Ресейде, Петербургтегі Сенат алаңында 1825 жылы аяусыз басылған көтеріліс пен 1986 жылы Алматыдағы Үкімет үйі алдында да солай қатаң жазаланған  жастар шеруін меңзейді. Алғашқы көтеріліс туралы кеңестік тарих оқулығынан білетін оқырмандар екі оқиғаны параллель еске алса, кейіннен мектеп бітірушілер үшін аллюзия тануда кедергілер бар. Кеңес өкіметі тұсында Қазақстанда ресми қызмет ететін сенат болмаса да, ресми биліктің символы болып табылатын Үкімет үйінің алдындағы оқиға осы аллюзиядан оңай танылса, Петербург оқиғасы туралы тек еміс-еміс қана түсінік бар, өйткені когнитивтік базада ол туралы дерек жоқ деуге болады. Қызғыш құс тіркесі - реминисцентті номинатив. Сондықтан оқырман Махамбеттің «Қызғыш құсымен» және жоғарыдағы оқиғалармен ассоциация негізінде ұлттық және әлемдік энциклопедиялық білім аясын тоғыстырады. Өлең семантикасы және оқырман пресуппозициясы үшін аталған аялық білімнің экспрессивтілігі айрықша.

Ақын шығармашылығында Прометей мифонимі екі жақты берілген. Оның ертеректе жазған «Россия. 1917-нің күзі» поэмасында төмендегі жолдар бар:

17 болып келдің сен,

Шашу – жолыңа:

Адамның ҰЛЫ БАСЫ МЕН АЛЫП ҚОЛЫНА

Жалт қарады әлем!

Жаһан нөсері селдеді!

ПРОЛЕТАРИАТ –

                          ҒАСЫРДЫҢ ПРОМЕТЕЙЛЕРІ!

Сүюге – құрбан! Күюге туған пенде еді:

Маркске сенді –

Құдайға ғана сенбеді!

Кеңес үкіметі тұсында жазылған поэмада интертекстуалды элементтердің бірнеше түрі – аллюзия, реминисценция, цитата – бар: «Авгейдің атқорасы», В.Г. Белинскийдің «Гогольге хаты», Маркс, Гитлер, Будда, Христос, Мұхамед, Блоктың «Пайғамбары», Париж, «қанды жексенбі», Лермонтов, Құдайға сенбеу. Ақын қолданған прецеденттік атаулардың әрқайсысы метонимиялы түрде күрделі біртұтас құбылысты сипаттайтындықтан, поэма семантикасына өз бойларында сақталған, қатталған коннотацияны үстеп, семантикасы, модальділігі мейлінше ауқымды мәтін тууына ықпал еткен. Ақын графикалық тәсілдер ақпарлылығын да сәтті пайдаланған.

 Поэмада Прометей мифонимінің дифференциалдық белгілері өзектенуі нәтижесінде пролетариаттың трагедиялық жағдайы алға шығарылады.

Осы мифоним автордың тағы бір «Прометей алауы» өлеңінде қолданылған. Прецеденттік атау өлең тақырыбына шығарылған. Негізгі мағыналық ұйытқы сөз алау арқылы жарық пен қараңғының қақтығысы шешілген, яғни Прометей қолындағы алау суық, еш сәулесіз әлемге  тіршілік беріп, басынан өткізген ешқандай азап-қасіретке қарамай, адамзат өмірін жалғастыра беретінін көрсетеді. Өлеңнің соңғы жолдарында лирикалық кейіпкер – субъектінің көрінуіне байланысты прецеденттік атаудың когнитивті сипаты бұрынғыдан да кеңейіп, жан-жақты айқындала түседі:

Тіл алмайтын баламын мен, көресімді көремін,

Прометей алауыменөртенеді өлеңім.

Өртенеді өзегім де өзге затты жат қылып,

Кең дүниені кеземін де, өтемін от лақтырып.

 Ақын өлеңінде мифологиядан белгілі дәстүрлі оттың алаумен алмастырылуы кездейсоқ емес: алау сөзінің семантикасындағы жағымды мән, жарықтың молдығы, қамтитын кеңістігінің ауқымдылығы лирикалық субъектің поэзияға көзқарасын ерекшелесе, соңғы жолдағы от сол поэзияның бір бөлшегі - өзін көрсетеді.

Ауыспалы осы шақтың әр жолда қайталануы мифонимде жинақталған ақпардың мәңгілікпен ұштасып жатқанын, мәтін континуумын танытады.

Абылай ханның тарихи деректерден де, І. Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясынан да белгілі атақты түсі қазір прецедентті жағдай ретінде қазір медиадискурста да, көркем дискурста да жиі қолданылады. Соның бір дәлелі - С. Ақсұңқарұлының  мына шумақтары:

Саңқ етті де көкті аударып зор үні,

Абылайдың түсінсолар жорыды,

Күңіреніп өткен арыстарымның

Үңірейіп тұрады әлі орыны (Тас кітабы).

Күлтегіннің күлге сіңген мұң-зары,

Менікі екен бұл күні.

Бізді ылғи әзәзілдер торыды,

Ес жи!

Ердің естіліп тұр зор үні.

Абайымның сөзін бірақ кім ұғып,

Абылайдың түсінқай ұл жорыды...(Тас кітабы)

С. Ақсұңқарұлының «Қазақтың ұйқысы туралы балладасы» да аллюзия, реминисценцияға құрылған. Бұл шығармадағы мәтінаралық байланыстар арқылы М. Дулатовтың «Оян, қазағын», қазақ даласындағы түрлі әлеуметтік-экономикалық жағдайларды  еске түсірген оқырман ақынның ұлтымыздың қазіргі хал-ахуалын сипаттауынан да Абылай түсіне сілтеме табады, бірақ мұндағы интертекст лексикалық деңгейде, яғни түстегі құрт сөзі:

Заманмен жұрт бір құбылды,

Тәңірі құйсын Саған нұр:

тірілтетін құрт-қыбырды

құдай керек заман бұл... (Дұға)

Қаламгер өз мәтінінде бұл сөздің парадигматикалық, синтагматикалық байланыстарында эмоционалды-экспрессивтілікті одан әрі күшейткен:

Қой, боздама,біздің буын қаралы,

Басқа ұрпақты боздатар бар сұм әлі.

Мағжанның мәйітін жеп семірген

құрттыкөрдім!

Айдаһардай – араны...

 Көре-көре тағдырымның талқысын,

өмірімді бере алмадым халық үшін:

сыбыр-сыбыр қыртқа бердім жартысын,

қыбыр-жыбыр құртқабердім жартысын (Автопортрет – Төртінші жыр).

Жалпы, С. Ақсұңқарұлы өз шығармашылығында мәтінаралық байланыстардың танымдық-прагматикалық әлеуетін өте көп әрі орынды қолданатыны бұрын да айтылған (4:230). Соның тағы бір дәлелі - ұлтының бойындағы барлық кемшіліктің, опасыздықтың, жағымпаздықтың, жауапсыздықтың, рухани мешеуліктің жиынтық атауы ретінде көрінетін прецедентті есім – Елтай:

Тағдыр мені тулақ қылып иледі,

Тырнағыма неге тықты инені?

Шетсіз шексіз жерім бар ед – мола боп,

Елім бар ед – оны да Елтай биледі...(Мағжанның монологы).

Маздап тұрған нұрын сақта көзінің,

сақтай гөрші қорғасындай төзімін.

Ермактардың етігінен сақтай гөр,

Елтайынан, сақта және өзінің...(Дұға)

Жоғарыда аталған балладада бұл прецедентті есім вербалды құрылымдағы лексиканың семантикасын жоққа шығарып, контраст туғызады, яғни ақынның субъективті көзқарасын білдіріп, мәтін модальділігін түзуге мүмкіндік берген:

«Мағжандарың маған да онша

ұнаған жоқ»...

Күлкілі!

Елтайларыңаман болса

ел боларсың бір күні!

Прецедентті айтылымдарға зерттеушілер мақал-мәтелдерді, өз контексімен байланысы ажырап немесе көмескіленіп кеткен цитаталарды  жатқызады (5:65). Ауызекі сөйлеу тілінде жиі ұшырасатын мұндай бірліктер әсіресе монолог, диалогтердің ұтымдылығын, экспрессивтілігін, эмоционалдылығын молайтады, айтар ойдың салмағын сезіндіреді, адамды ойлануға жетелейді, айтушының субъективті көзқарасын білдіреді, жеке фактілерді жинақтап, жалпылайды, немесе, керісінше, жалпы нәрседен дара факті-оқиғаларға баға береді, ойды нақтылайды, дәлелдейді. Бұлар белгілі бір лингво-мәдени қоғамда өмір сүретін тұлғалардың бәріне таныс болады да, олардың тілінде белгілі бір жағдайға байланысты үнемі қайталануы мүмкін.  Сондықтан қаламгерлер аталған бірліктерді көркем мәтінде әр алуан стильдік мақсатта, әр қилы позицияда, әр түрлі ситуативті контексте қолданады: бірде тұтас шығарманың идеялық-эстетикалық мазмұнын аңғарту үшін эпиграф ретінде келтірсе, бірде өз пайымдау, баяндауында ойды жинақтап, қорытуға немесе оны нақтылап, дәлелдеуге пайдаланады. Ал кейде кейіпкерінің тілі арқылы тұтас бір ойға, адамға баға бергізеді, кейде көлемді шығармалардың ірі бөліктерін – күрделі синтаксистік бірліктерді не абзацтарды - өзара байланыстыруға қызмет еткізеді. Бұған себеп – олардың ықшам, әсерлі екендігі, астарлы ойды қалыптастыруға қолайлылығы және есте тез әрі еріксіз сақталып қалатындығы.

Ақын С. Ақсұңқарұлының «Манар аға» өлеңін прецедентті айтылым семантикасындағы қайшылық қорытындылап тұр:

Кешір, әке! Өркеніңе қарашы:

Жазылмаған жүрегінің жарасы.

Жаңа білдім: жер мен көктей екен ғой,

Туған жер мен тойған жердің арасы!

Өлеңнің төртінші шумағында мақалдың екінші сыңары өзгертіліп (...Тойған жерде жүретұғын ит емес) қолданылған, алайда ұлттық мәдениеттен хабардар адам бұл маркерсіз де оны оңай еске түсіре алады.

Ақынның келесі бір өлеңіндегі мәтінаралық байланыстың маркері - өз контексінен ажырап кеткен цитата. Бұл прецедентті айтылым мәтін түзуге қызмет етіп тұр:

Тәкаппарлық әбден бабы келгенде

Көнбейді екен көкке құс боп ұшпаса:

Цезарь бірде қас дұшпанын жеңгенде.

«Келдім,

Көрдім,

Жеңдім»- депті қысқаша.

О, Отаным! – О, Жеңімпаз Тәңірім!

Қызыл қаның,

ащы жасың төгілді...

Талай жендет жүргізбек боп әмірін

Цезарь құсап...

КЕЛДІ,

КӨРДІ,

ЖЕҢІЛДІ!!!

Халықаралық «Алаш» сыйлығының лауреаты С. Ақсұңқарұлы поэзиясындағы тілдік ерекшеліктердің бір парасы прецеденттілік құбылыстарымен байланысты, яғни элитарлық тілдік тұлғаның танымдық кеңістігіндегі, базасындағы бұл феномендердің прагматикалық әлеуеті оқырмандар үшін де аса маңызды.

Пайдаланылған әдебиет:

1. Уәли Н. Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері: филол. ғыл. докт.... дисс. – Алматы, 2007. – 357 б.

2.Караулов Ю.Н. Русский язык и языковая личность. – М.: Наука, 1987. – 263 с.

         3. Ақсұңқарұлы  С.  Адам  Ата – Хауа  Ана. – Алматы: 2000.

         4. Адилова А.С. Функционирование прецедентных имен в национальной литературе: Проблемы региональной ономастики: Материалы всероссийской конференции - Майкоп, 2006. – Б. 229-231.

         5. Красных В.В., Гудков Д.Б., Захаренко И.В., Багаева Д.В. Когнитивная база и прецедентные феномены в системе других единиц и в коммуникации // Вестник Московского университета. Серия 9. Филология. – 1997. - №3. – Б. 62 – 75.