16 қазан  «Дүниежүзілік азық-түлік  және дұрыс  тамақтану қағидаларымен артық салмақтың алдын  алуы туралы »  10 күндік іс –шаралар мектебімізде өткізілді .Соған байланысты биология пәнінің мұғалімі  Арбабаева А.Т «Дұрыс тамақтана біл»  атты 7-8 сыныптарға арналған дөңгелек стол өткізді.

Мақсаты: Дұрыс тамақтану адам ағзасына тигізер пайдасы туралы, дұрыс тамақтанудың негізгі қағидаларымен таныстыру және салауатты өмір салтына тәрбиелеу.

Мұғалімнің кіріспе сөзі:

Еліміздің бүгінгі мен ертеңі жастар, балалар. Бала біздің болашағымыз. ХХІ ғасырда Қазақстан мемлекеті денсаулығы мықты, тәні таза, рухани дүниесі бай, жан-жақты білімді, саяси-экономикалық салауатты, өздігінен білім алуда шығармашылық қабілетті ерекше тұлғалардан тұру қажет.Жеке денсаулықты сақтау үшін әрбір адам өз ағзасында ауру  туғызбау  үшін не істеу керек екендігін білу керек.  Бұл өте қажет, өйткені барлық аурулардың туу себебі бір - ол білімсіздік, денсаулығына көңіл аудармаудан туындайды.“Ауру –астан”дегендей, әр адам ішетін ауыз суы мен күнделікті тамағының сапасына көңіл бөлгені жөн. Таза су,құнарлы тамақ,сіңімді тағам адам бойындағы түрлі ауруларға деген иммунитетті жетілдіріп, қорғаныш қабілетін арттырады. ДДҰ дерегі бойынша адам ағзасына қоршаған ортаның қолайсыз факторларының 80% тамақ арқылы беріледі екен. Елбасы жолдауында ауруды емдегеннен гөрі оның алдын алудың тиімді екенін үнемі көрсетілген. Денсаулыққа белгілі - бір мөлшерде сақтанудың арқасында ғана   жететін болғандықтан: мөлшермен ішіп жесең, денің сау болады, мөлшермен еңбек етсең, күш қосылады.

Балалар білесіздер ме, адам күніне неше рет тамақтану керек?

1-оқушы:Ең тиімдісі 4 рет тамақтану:Таңертеңгілік –құнарлы тамақ,Түске дейінгі-жеңіл тамақ,Түс кезіндегі-күшті тамақ,Және кешкі -жеңіл тамақ.

Мұғалім: Енді балалар тағамға байланысты халқымыздың қандай мақал-мәтелдерін білесіңдер?

2-оқушы:«Ас тұрған жерде ауру тұрмайды», «Астан үлкен нәрсе жоқ», «Мешкей деген жақсы ат емес», «Ауру-астан», «Ыдысы тазаның-ырысы таза».Адам денсаулығына қажетті нәрсенің бірі-дұрыс тамақтана білу.

3-оқушы:Тамақ құрамында мынадай негізгі қоректік заттар болады. Олар: ақуыз, майлар, көмірсу. Оларды мына қарым-қатынаста болу керек: 1 бөлік май, 1 бөлік ақуыз, 4 бөлік көмірсулар.

Тамақта негізгі қоректік заттардан басқа дәрумендер, минералды тұздар, қоректік талшықтар және биологиялық белсенді заттар болады.

4-оқушы:Қоректік заттардың мөлшері мынадай болу керек: тәулігіне ақуызды 85-90гр. кем емес қабылдау қажет. Балалар тәулігіне 1кг дене салмағына 1,5-4гр қабылдайды. Өйткені бала өсу үшін ол қажетті материал болып табылады. Майдың мөлшері тәулігіне 80-100гр құрайдыжәне 3/1 өсімдік майы болу керек.

Көмірсу тәулігіне 400-500гр қабылдау керек.Көмірсулар энергия ретінде қолданылады. Егер көмірсу мөлшері тым көп болса, қозғалыс аз болса, онда адамдар семіре бастайды, өйткені ағзаның майы негізінен көмірсудан пайда болады.

5-оқушы:Тамақтың негізі болып табылатын :көмірсу, май, ақуыздар қайдан аламыз?

Ет, балық, жаңғақтар, бұршақтар және сүт өнімдері ақуыздың мол көзі болып табылады. Ағзамызға қажетті көмірсуларды нан өнімдері, жарма өнімдерін тұтыну арқылы аламыз. Өсімдік және жануарлар майларын аз мөлшерде тұтынуымыз қажет.

6-оқушы:Жеміс-жидектер мен көкөністер дәрумендер мен минералды заттарды тасымалдаушы ретінде адам ағзасында алатын орны ерекше. Дәрумендер адам ағзасында үлкен қызмет атқарады. Олар ағзада болып жатқан қызметтерге қатысады: катализатор немесе реттеушілер ретінде барлық зат алмасу процесіне қатысу, қанның жасалуына, ағзаның дамып өсуіне әсерін тигізеді.

7-оқушы:Қазіргі таңда ғылымда 31 тамақ компоненттері ашылған- ол бізге ауадай қажет дәрумендер мен микроэлементтер.

Біздер қазір негізгі 4 түріне тоқталамыз: А,С,Д және Е.

8-оқушы:А дәрумені –Балалардың бой өсіру және дамуы үшінқажет. Ол көздің торлы қабатының құрамына кіреді және жарық сезімталдығын қамтамасыз етеді.

А дәрумені бауырда көп болады.Сонымен қатар балықтарда , сүтте, сары майда, жұмыртқада, қызыл сәбізде, қызыл тәтті бұрышта, көк пиязда, көк шөптерде, қызынақта, аскөкте болады.

9-оқушы:С дәрумені немесе аскорбин қышқылы –бұл көбінесе зат алмасу үшін, ағзаның иммундық қорғанысы үшін керек. С дәрумені жетпесе ауру тудыратын микроағзаларға қарсы ағзаның тұрақтылығы төмендейді, зат алмасу бұзылады. С дәруменін мөлшерден тыс қабылдау қауіпті.

С дәрумені -көкөністерде, жемістерде, қарақатта, итмұрында, ит бүлдіргенде, алмада, шабдалыда, құлпынайда, орамжапырақта, петрушкада, қызылшада көптеп кездеседі.

10-оқушы:Д дәрумені-майда еритін топ. Бұлар қарын-ішекті жолда кальцийдің сіңірілуін, кальцийдің қаннан қызыл сүйек миына өтуін реттейді. Д тобындағы дәрумендердің адам қанқасының дамуында маңызы зор. Д дәрумені жетіспесе жас балаларда рахит ауруы дамиды. Дәрумендер өсімдіктің, жануар майының ,ірімшіктің, жұмыртқа құрамында кездеседі.

11-оқушы:Е дәрумені майда еритін дәруменде тобына жатады. Олар ағзада оттегіні тасымалдайды, улы заттарды белсенді түрде залалсыздандырып, өрбу процесіне қатысады. Е тобының дәрумендері өсімдік майларында, бұршақта, жұмыртқада, жаңғақтарда, бақша дақылдарында, бидайда көптеп кездеседі.

12-оқушы:Келесі тағамның құрамындағы минералды заттар туралы айтайық.

Натрий, калий, йод, фосфор, кальций, темір тамақтың ең керекті элементтері болып табылады. Мысалы: адам ағзасында йод тұздарының жетіспеушілігінен қалқанша безі қызметі бұзылып, зоб (жемсау) ауруы дамиды. Балалар ағзасында йод жетіспеген жағдайда ойлау қабілеті төмендейді. Асқа йодталған тұзды қолданған жөн.

13-оқушы:Ал ағзаға кальций жетіспеген жағдайда адамның физикалық тонусы төмендейд, қаны ұйыйды, сүйек ұлпалары жұмсароады, буындары сырқырайды, ұйқы қашып, балаларда -рахит мешел ауруы дамиды және тісі ауырып, остепороз ауруына шалдығады.Ал темір жетіспесе темір тапшылығы анемиясына ұшырайды. Темір әсіресе бала ағзасына, аяғы ауыр және емізетін баласы бар әйел адамдарға қажет.

14-оқушы:Ал минералды заттар — кальций, фосфор, темір , иод-біздің ағзамызға, денсаулығына өте қажет.Олар мына тағамдарда көп кездеседі.Олар: алма, қызанақ, сәбіз, орамжапырақ.

Мұғалімі:Міне балалар өздеріңіз көріп отырғандай дұрыс тамақтану-денсаулық кепілі екен. Тамақтану денемізде жаңа молекулалар түзіп зат алмасу процесін жүргізеді. Ағзамыздың бүкіл мүшелелерін жақсы, қалыпты жұмыс істеу үшін қажет.

Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметі бойынша соңғы 10 жылда өмір салтының өзгеруіне, ғылыми-техникалық прогресстің шарықтаған кезінде адамдарда инфекциялық (жұқпалы) емес, алиментарлы-тәуелді аурулар саны көбейіп кетті.Ол жүрек-қан, тамыр аурулары, сусамыр, қан диабеті, семіздік, зоб, бүйректе тастың жиналуы т.б. Бұл аурулардың барлығы дұрыс тамақтанбағандықтан пайда болып отыр. Дүниежүзі денсаулық сақтау ұйымының деректері бойынша дүниежүзі халқының ауруының 80% тамақтанумен байланысты.

Ғылыми жетістіктерге негізделген дұрыс тамақтану, зиянды қоспалардан азық-түлікті сақтау түрлі аурулардың алдын алады, жас балалардың өсіп, өмір сүру ұзақтығын арттырады.

Мұғалім:Балалар біздер дұрыс тамақтана аламыз ба?

Тамақтанудың қандай маңызды ережелері бар екен соған назар аударайық.

15-оқушы:1-ші ереже. Асықпай тамақтану керек.

Өзімізге белгілі асты алды-артымызға қарамай, асығып жеп, байқамай асқазанымызды толтырып тастаймыз.

Тойғанымыз жайлы бірінші белгі толған қарыннан келеді, екінші белгі-қорек заттарды сіңіру мен асты қабылдаудан кейінгі қан құрамының өзгеруінен келеді. Ол үшін 20 минуттан кем емес уақыт өту керек.Ыстық тамақты асығып ішу зиянды, өңеш, асқазан күйіп қалып, қабынуы мүмкін.

16-оқушы:2-ші ереже. Асты дұрыс шайнау керек.

Ас ауызға түскенде 10-15реттен асықпай шайнау керек. Ас дұрыс шайналмағанда, ол асқазанға түседі және әрі қарай өңделуге дайын емес түрінде түседі. Осының әсерінен көптеген қоректік тағамдық заттар бөлінбей, ас шіриді, аласқазан-ішек мүшелеріне көп мөлшерде күш түседі.Асықпай шайналған астан 2 есе қоректік заттар қабылдаймыз.

17-оқушы.3-ші ереже. Жегің келмесе-жеме. Өте жиі біз инерция үшін, біреулерге серік болу үшін, тіпті қорға жиналсын деп тамақтана береміз. Белгілі тамақтану мезгілін (режимін) ұстануымыз керек. Кітап оқып отырып, теледидар

көріп отырып бутерброд жеу, көшеде балмұздақ жеу т.б. Өзіңізге қажетті қорек заттарды артығымен қабылдайсыз. Тіпті шемішкі шағу, сағыз шайнау асқазанға қосымша жұмыс істетеді. Сілекей безінен секреция бөлінген соң, асқазан соны қорытуға дайындалып жатады. Ас-қазан жұмысының бұзылуына әкеледі. Асқазан демалу үшін кешкі сағат 6-7-тан кейін тамақтанбаған жөн.

18-оқушы:4-ші ереже.Тиімді және дұрыс тамақтану.

Тиімді және дұрыс тамақтану күніне бірнеше рет(4 рет) әр түрлі тамақтардан тұратын тамақтануға негізделуі керек. Жоғарыда айтқандай «Дұрыс тамақтану пирамидасын» қатаң қаперге алу керек. Мүмкіндігінше тамақты булап, қайнатып немесе электр пешке пісірген жөн.

19-оқушы.5-ші ереже. Зиянды тағамдардан аулақ бол.Ас мөлшерінің күніне -нан және т.б. өнімдер құрамында 1шай қасықтан аспау керек. Мүмкіндігінше иодталған тұзды қолданған жөн. Құрамында қанты аз диеталарды ұстанған жөн. Жануарлар май аз тағамдарды пайдаланған жөн. Чипсы, сухарики, коко-кола сияқты сусындарды жемеген жөн.

20-оқушы:Әсіресе қазіргі уақытта оқушылар көп жейтін чипсылар, қытырлауықтар, жылдам дайындалатын сорпалар, (Роллтон), газдалған сусындар туралы айтпай кетуге болмайды.

Чипсы-адам ағзасына өте қауіпті. Оның құрамында адам денесіне әсері мол тітіркендіргіш заттар бар.Олар әр түрлі бас, кеуде, іш ауруларын тудыратын зиянды қоспалар бар.Газдалған тәтті сусындар( кока-кола, пепси-кола, фанта, спрайт, буратино, макси-чай)Олардың құрамында аса көп мөлшерде қант бар. Мысалы: 1л колада 25 ас қасық немесе 125гр қант қосылады. Шамадан тыс қантты пайдалану қант даиабеті-сусамырға алып келеді.Сондықтанда денсаулыққа пайдалы, табиғи ,химиялық қоспасыз таза тағамдарды пайдаланайық.                                                                                                 Мұғалімнің қорытынды сөзі:   Бұрын тәулік ішінде пайдаланатын тағамның көбірек мөлшері таңертеңгі және түскі астың үлесіне сәйкес келетін. Қазіргі кезде атқарылатын жұмыстардың көпшілігі механикаландырылған және автоматтандырылған. Сондықтан да көп жұмыстарды атқаруда дене еңбегінің қатысуы, яғни энергияны жұмсау азайып отыр. Осыған орай, көпшілік диетолог ғалымдар жұмыс уақытында тойып тамақ ішудің тиімді еместігін ескертеді. Тойып тамақтанған адамдардың асқорыту мүшелерінің қарқынды жұмыс істеуіне сәйкес, оларға қан көп келеді. Оның есесіне миға қан аз келеді де, адамның ұйқысы келеді. Осы арқылы мидың жұмыс істеу қабілеті төмендейді. Әрбір ас ішудің арасын созып алу асқазан ауруларына шалдықтыруы мүмкін. Тамақты сылқия тойып ішу де зиянды. Кешкі асты ұйықтаудан 2 сағат бұрын ішкен дұрыс.Дөңгелек   столымызды  аяқтай келе, дұрыс тамақтану денсаулығымызды сақтауға зор үлес қосатынын білдік. Өздеріңіз айтқандай, тамақ құрамындағы қоректік заттар, дәрумендер, минералды заттар ағзамыздың өсуіне, дамуымызға қажет. Тамақтың пайдалы жағымен қатар, кейбір тамақ түрлерін шектеу қажет екенін білдік.

    Өткізген: биология пәнінің мұғалімі  Арбабаева А.Т

nbsp;