«Батыр Баян»
Автор:
Арқаның көз жиберсем алабына
Сарыарқа-сары дария, қиыры жоқ
Кез болсын қандай қыран талады да
Ішінде сары дария көз тоқтатар
Көкшетау-Сарыарқаның аралы да
Көкшеде Күні кеше қойдай өрген
Түрлі аң: бөрі, бұғы, маралы да
Айырылап асау ерке аңдарынан
Көкшенің тас жүрегі жаралы да
Арқада жер жетпейді Бурабайға
Бөленген бұйра сыпсың қарағайға
Бұлт құшқан мәңгі мең-зең Көкшетауға
Бөлектау: «ой, бауырым!»-деп анадайда
Оқжетпес найза қия-қыранға ұя
Қарасаң жанның шері тарамай ма?
Солардың ортасында бурабай көл
Мөп-мөлдір , дөп-дөңгелек ұқсайды Айға
Бурабай-Арқа аралы, жер еркесі
Ертеде қоныс болған Абылайға
(әуен ойнап тұрады)
Бауырында Бурабайдың қалың ағаш
Көкшенің жалыменен біткен жалғас
Арудың ақпен өрген тұлымындай
Қарағай, қызыл қайың, тал аралыс
Ертеде жел өтпейтін қызыл ағаш
Дариға, бұл күндерде жап-жалаңаш
Қабірінен әулиенің алашқа артық
Ертеде Абылайға орда болған ағаш
Ордасын сол ағаштағы Абылайдың
Меккедей тәуеп қылған тамам алаш
(қазақ пен жоңғар соғысады)
Қиын күн туған алаш баласына
Шұбырып жапанның сар даласында
Кез болған жаудан үркіп «Ақтабанға»
Дұшпанның қалғандай боп табасына
Арқаға аяқ салып, түскен барып
Екі оттың –орыс, қытай арасына
Күндерде сонау-қара, тапсырған ел
Тағдырын Абылайдан данасына
Алыстан орыс,қытай-ауыр салмақ,
Жақыннан тыншытпайды қалың қалмақ.
Артында-ор, алдында көр, жан-ағы жау,
Дағдарған алаш енді қайда бармақ?
(Ноян мен жоңғар қызы алғаш кездеседі. Табиғат әуені ойнап тұрады)
Ол күнде аз қазақ пен қалың қалмақ
Қыран мен қара құстай алысқан шақ
Баласы алты алаштың Абылайдың
Астында ақ туының табысқан шақ
Қазақтың батырлары бәрі қыран
Сонда да бір батыр жоқ Баяндай тап
Жауының бір жорықта бір сұлуын
Ер Баян алып қайтқан артына сап
Баянның алып қайтқан сол сұлуы-
Балдырған бөбек дерлік, он төрт жаста-ақ
(Қызды алып кетеді)
Ер Баян жас сұлуды алып келген,
Болмасын жас сұлудың білгеннен соң
Ер Баян қарындас қып ерік берген.
Сол сұлу сұлу екен атқан таңдай
Бір соған бар сұлулық жиылғандай
Торғын ет, шапақтай бет, тісі меруер
Сөздері су сылдырлап құйылғандай
Бір улап көзқарасы, бір айнытқан
Жұлдыздай еркелеген сөнбей-жанбай
Лебізі-жібек лебі, жұмақ желі
Кәусардай татқан адам қалар қанбай
Шын ер ғой батыр Баян алып қайтқан
Еліне сол сұлуды, естен танбай
(Әуен ойнап тұрады)Сахнаға қайта келеді
Баянның інісі бар он бес жаста-
Бөрінің бөлтірігі – бала Ноян
Ноянның бар ақылы білегінде
Билеген асуа жүрек, қайнаған қан
Келгенде-ақ сұлудың бір қарауынан
Ноянның жүрегінде ұшқын туған
Сол ұшқын өртке айналып, жап-жас Ноян
Алысып жүрегімен, аласұрған
Ноян да сол сұлуға-тәтті балдай
Мөлдіреп қараушы еді көзі талмай
Мас болып, дене түгіл, жаны елжіреп
Жұтқандай сол сәулені демін алмай
Алайда бұзық ойдан аулақ еді
Сұлуға тәңірі көріп табынғандай
Жанса да жап-жас Ноян, сұм сұлу қыз
Көп заман жүрді бірақ көз де салмай
Сонда да кейбір кезде ақ бетіне
Бір нәрсе жүргізуші ед ыстық қандай
Жас Ноян қызды көріп от боп кетті
Көздері қызыл жалын шоқ боп кетті
Жер мен көк, ай, жұлдызды тұман басып,
Бір қыздан басқа нәрсе жоқ боп кетті.
Келді де қызға жалын сөздерімен
Шығарды жан ұшырып іштегі өртті.
Ноян:
Бір сен үшін жаным құрбан
Жоңғар қызы:
«Ноян бауырым-кебем?» -деді
«Мен сенің сүйгеніңе сенем»,-деді
«Сүйемін мен де сені, тәңірі куә,
Тән түгіл жаным саған берем?»-деді
«Нояным, бірақ сенен қалауым бар»
(әуен ойнайды)
«Қалауым бар, Ноян батыр,
Адасқан аққу құстай мен бір пақыр.
Арқаның аруы боп жүрсем -дағы,
Алыста туған, өскен жерім жатыр.
Өткізген балаусадай бөбек күнім
Барқыттай белес-белес белім жатыр.
Айбынды арыстандай құмда кезген,
Күңіреніп қалың қалмақ елім жатыр.
Барқыт бел, қашқан қалмақ қалсын адыра,
Ата-анам-айым менен күнім жатыр.
(әуен ойнайды)
Ноян:
Қара тастай ауыр сұрақ екен бұл
Ай дидирлы жан екенсің сүйкімді
Көкірегімде содан сырлы күй тынды
Неге ғана көзім түсті, өзіңе
Қалмақ қызын жар етемін мен қалай?
Намысымды алмаймын ба жаралап
Не дейді әжем, елім қарай қарамақ
Олар бұған берер ме екен кешірім
Қыз:
Тағдырымды бердім, жаным, қолыңа
Енді өзің біл. Сенсіз өмір жоқ маған
(Ноян мен қалмақ қызы қашып кетеді)
Автор:
Сол уақыт мезгіл екен дәл таң алды
Төзім қып албырт Ноян күтпей таңды
Жүгіріп жан ұшырып, жаяу барып
Жылқыдан екі жүйрік таңдап алды
Азырақ азық алып, қару-жарақ
Жүйрікке әсем әбзел тұрман салды.
Сөйтті де Сарыарқамен есендесіп
Екеуі ескен желдей кетіп қалды
Кетті олар. Сәске болды, ауыл тұрды.
Алдымен Ер Баянға хабар барды.
Әже:
Ойбай, батыр, масқара болдық,
Жалғыз інің Ноян жау боп шықты.
Жоңғардың қызына еріп, қашып кетті.
Ойбай, ел, жұртын бір саудақыға сатып кетті.
Автор:
Боз үйде жатыр екен Баян жалғаз-
Керілген күнге еркелеп жас жолбарыс
Ауылдың ақсақалы сөзді әкелген
Деп бастап: «Баян –айым, бір масқара іс
Өткен түн болып қапты...» -деп шұбыртып,
Жаудырды екі жасқа нәлет-қарғыс
(Үйге қазақ жігіті келіп Ноян мен жоңғар қызының қашқанын естіртеді)
Автор:
Боз үйде жалғыз қалып Баян енді,
Жаралы жолбарсытай күңіренді.
Қорғасын миын, ойын төмен басып,
Ақылға алғыр құстай ашу төнді.
Бір көк сұр түс енгізіп бар денеге
Сұм жүрек қанды өзіне жинай берді.
Ақыры ашу ерді билеп кетіп,
Жалп етіп сөген шамдай ақыл өлді.
Өлді ақыл. Атып тұрап батыр Баян,
Боз үйден оқ жыландай шыға келді.
(Далада Ноян мен қыз қыдырып жүреді, әуен ойнап тұрады)
Ноян:
Аққу құстай сыланасың самғайсың
Әппақ ұлпа, шапақ шашқан таңдайсың
Сиқыр сезім, қылығыңмен баурап ап,
Үмітімді үмітіме жалғайсың.
Мұңды көңіл, мұңлық өмір гүлімен,
Ақыл толы жанарыңа үңілем
Аққу құсым, сенің гүлзар дидарың,
Тәтті ұйқымнан оятып жүр түнімен
Сағат сайын, тартып ойдың тереңі,
Назды үніңді тыңдай бергім келеді.
Жүрегімді жаулап алған от сезім
Мені бір күн жеңеді ғой, жеңеді.
(қыз бен жігіт күліп, айналады)
Автор:
Алыстан екі қара көрді Баян
Кілегей қара бұлттай төнді Баян
Ой жоқ боп , жүрек жоқ боп, құр екпін боп
Сұңқардай сорғалаған келді Баян.
Қыз түгіл, қаны бірге өз бауырын
Танымай қалғандай да болды Баян
Байлаған белде сала садағына
Қалшылдап қалды салып қолды Баян.
Ашуын арыстанның байқаған соң,
Майысып тұра қалды жап-жас Ноян
Баян:
Ноян,Ноян, тоқта!Тоқта, ноян!
(Садақпен екі жасты атады)
Баян:
Жейтұғын өз күшігін болдым бөрі
Ісімді мынау ағат немен жабам?
Қарабет болдым алаш баласына,
Ер дер ме енді мені Абылай данам?!
Жорыққа қу қалмаққа жүрдім неге?
Тобына көк бөрідей кірдім неге?
Тәтті бал, балауса тал жас сұлуды
Көр болғыр, екі көзім, көрдің неге?
Қозымды қас дұшпандай қудым неге?
Майысып Ноян қалқам, ерке марқам,
Қасқиып қарсы алдымда тұрдың неге?
Бауырыма тас жүрегім жібімеді-ау,
Бір ата, бір анадан тудым неге?
Салдырып шіріп қалғыр саусақтарым
Қанымен өз қозымның жудым неге?
Күнәсіз екі жасты өлтіргенше,
Өлмедім ішіп уын удың неге?
Күй, жүрек! Көл бол, жасым! Өртен, ішім!
Алдымда айнам жатыр бөбек пішін.
Сұм садақ кетсе үзіп жас жүрегін,
Жойған жоқ құлыншағым ерке түсін.
Сорлы ағаң атып жығып өз інісін,
Иіскейді енді зарлап аппақ төсін.
Тартқанда сынбадың-ау, сұм садағым!
Қайтейін, арымадың, арда күшім!
Жоқ, әлде, жоқ... жоқ... Әлде... Өлтірдім бе,
Інімді алты алаштың намысы үшін?!
(Баян жылайды)
Автор:
Деп зарлап, күңіренді жаралы ер,
Айырылған екі жаннан қаралы ер.
Зарланып көзінен қан тамшылатты,
Тұңғиық жанды жеген қап-қара шер.
Жүрегі тас болса да шыдай алмай,
Қамығып, қайғы басып, күрсінді жер.
Молайтып минут сайын қасірет жырын
Жаныңда өксіп-өксіп жылады жел.
Бозарып бел артынан таң атқанды,
Соққыдан сенделгендей, тұрады ер.
Күміс таң жерге күміс сәуле шашты,
Сәуле мен қараңғылық араласты.
Алыспас адал, арам бекерге ұзақ,
Жеңіліп қараңғылық жылжып қашты!
Сол кезде жаны жара батыр Баян,
Үңір ғып қара жердің бетін ашты.
Жапанда қазған суық тар үңірге
Көтеріп көмді әкліп екі жасты.
Топырақ екі жанын жасырған соң,
Ер Баян тағы көл ғып төкті жасты.
(әуен ойнайды)
Автор:
О,Отан, туған елім, туған жерім,
Ес біліп, асыл арман, қуған жерім.
Жауына сынық сүйем жер басқызбай,
Ел үшін батырларым буған белін.
Төгілер Отан десе сөз жүректен,
Елеспіз бұл ұғымды аз жыр етпен.
Осы ұғым Баян сынды хас батырға,
Ноянды өлтіруге мәжбүр еткен.
Күңіреніп ойлағанда алаш жайын
Жанымды орай берсе улы уайым
Кеудеме күннің нұры толғандай боп,
Жырлаймын алты алаштың Абылайын,
Арсыға асқандаймын, тәуап қылсам.
Кебедей Абылайдың Бурабайын
Күңіренген жырымменен мен разымын
Алаштың жоқтай білсем Баян-айын
Жырлаймын, күңіренемін өткенді ойлап,
Кеудеме улы уайым толған сайын.
(Ортаға Баян кіреді)
Баян:
«Алдияр сөзім қысқа,
Екенім менің Баян алашқа аян,
Алдияр, ел ,ағасы ханым дана,
Алашқа ауыр күнде болған пана.
Хан:
«Таң ата жүреміз!
Осы шайқаста тізгінді өз қолыңа ал!»
(әуен ойнап тұрады, қазақ пен жоңғар шайқасады)
Автор:
Қалың қол ортасында батыр Баян,
Баянның батырлығы алашқа аян.
Екі көз, екі қызыл шоқ боп кеткен,
Аузынан көбік болып бұрқырап қан.
Оң-солға алдаспанды сілтегенде,
Бұлақтай қалмақ қанын бұрқыратқан
Қансырап зорға ғана кірпік қаққан
Түзеліп отыруға халі қалмай
Қисайып бара жатты құлап аттан
(әуен ойнап тұрады, соғыс аяқталады)
Автор:
Алаштың ардагері батыр Баян
Бір қырда қала берді топырақ қауып.
Жаудан да мейірімді боп жылады жел,
Күңіреніп , ер денесін құммен жауып.
Іленің толқындары әлі күнге
Айтады ерге жылау ауық-ауық
Соңы
М.Жұмабаев «Батыр Баян» поэмасы.
Қойылымның бағдарламасы
1. М. Жұмабаев атындағы №39 гимназия.
2. «Жас қырандар» тобы.
3. М. Жұмабаев «Батыр Баян» поэмасы.
4. Рөлде ойнайтындар:
Автор:Ғалым Арғын - 9 «А» сынып оқушысы
Абылай хан:Искаков Дәуір - 10 «Ә» сынып оқушысы
Баян:Бейсенбин Ернат - 9 «А» сынып оқушысы
Ноян:Қазыбек Мейірғазы - 10 «А» сынып оқушысы
Әже:Біржанова Сабина – 10 «А» сынып оқушысы
Қалмақ қызы:Өкенова Гүлнұр - 10 «Ә» сынып оқушысы
Жоңғарлар:Құлынбеков Айдар 10 «А» сынып оқушысы
Болатов Төлеген – 9 «В» сынып оқушысы
Крайев Мирас – 9 «Б» сынып оқушысы
Қазақтар: Төлеу Аманжан – 9 «А» сынып оқушысы
Секенов Азамат – 9 «Б» сынып оқушысы
Бейсенбин Ернат - 9 «А» сынып оқушысы
5. Қоюшы режиссер- қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі Өмірбаева Дана Мұратқызы
6. Музыкамен көркемдеуші-Омарханова Ақнұр Советқызы
7. Безендірушілер- Балкенов Мұса Шаяхметұлы
Мажимов Жасұлан Көшербайұлы
Байланыс телефондары
