Ахмет Байтұрсынұлының ақындық қызметі
Ахмет атамыздың әдебиет майданында есімін асқақтатар болсақ, қалайда халықты ояту, оның санасына, жүрегіне, сезіміне әсер ету жолдарын іздеген ақын ұлы Абай тапқан аударма жасау дәстүріне мойын ұсынады. Бұрынғы ескі ертегі, хикая үлгілері емес, енді жаңа өлеңдік форма – мысал арқылы көшпелі елдің жақсы білетін стихиясы – жан-жануар өмірінен алынған шығармалар арқылы әлеуметтік ойға ықпал ету мақсатымен Иван Андреевич Крыловтың туындыларын аударып, «Қырық мысал» деген атпен 1909 жылы Петербургте бастырып шығарды. Бір жағынан қызықты форма, екінші жағынан ұғымды идея, үшінші жағынан қазақ тұрмысына ет-жақын суреттер ұласа келіп, бұл өлеңдерді төл дүниесіндей етіп жіберді. Әртүрлі аңдар, әртүрлі адамдар кейпінен хабар беріп, ишара тұжырым жасалады. Адамдардың мінезі, өмір ағысы, тағдыр сабағы, заман қабағына қатысты көптеген жайттарды әсіресе патша отаршылардың зорлық-зомбылығы, байлардың, жуандардың тепкісі, елдің азып-тозуына байланысты сарындарды А.Байтұрсынұлы жұмбақтап, тұспалдап жеткізеді, кейде ашық дәл айтылатын ойлары да кездеседі. Мысалдарында әлеуметтік-қоғамдық жағдайларды меңзейтін оқиғалар, адамдар психологиясымен сарындас әуездер, тағылымды, ғибратты тұжырымдар мол орын алады. Аудармашы негізгі түп нұсқа мәтініне орайластырып, көркем ойға ой, суретке сурет қосып, пікірді ұштап, жаңа сарын-әуез қосып отырады. Ақын аудармаларында сюжет сақталғанмен еркіндік басым, қазақ тұрмысына жақын идеялар, заман тынысын таңытатын жаңа ойлар айтылады. 1911 жылы Орынбор қаласында «Маса» жинағы жарыққа шығады. Бұл жинақтағы басты сарын - ел тағдыры, халық қамы, бостандық арманы. «Маса» кітабына енген өлеңдерде негізінен әлеуметтік, қоғамдық ойлар, азаматтық идеялар айтылады. Өзін-өзі күйттеген, байлық үшін, мансап үшін ар-абыройын сатқан, «жақсылығы өз басынан артылмаған», «бос белбеу, босаң туған боз бала», «бір тойғанын ар қылмаған шалдар», «қайырсыз кеще сараң байлар» сыналады.
Ахмет Байтұрсынұлының ықпалымен санасыз болса да, шын мәнінде орыстандыру мен тараландыруға бой алдырған қазақ зиялыларының бір бөлігі есін жиып, қателіктерін түсініп, түзете бастайды. Тіпті қызық жағдайлар да болады: кейбір орыс тілді оқу орындарында оқитын жастар қазақ тілінің тазалаығын сақтау үшін өзара қазақша сөйлеуге келіскен. Бұл ережені бұзған жағдайда кінәлі адам 3-5 тиын айыппұл төлейтін болған. Көп ұзамай «Қазақ» газеті қазақ өмірінің мәдени-әлеуметтік сұранысын өтейтін бірден-бір орган ретінде жалпы жұртшылықтың «көзайымына» айналып, қалың бұқараға танымал болады. Сол кезде жарық көрген «Қазақстан» газеті мен «Айқап» журналы оқырмандардың аздығынан жабылып қалады. «Қазақ» газеті шыққан жылдың, яғни бірінші жылдың аяғында 3000 оқырманы болады. «Қазақ» газетінің жастарға қаншалықты қымбат болғанын жыл сайын алғашқы саны шыққан күні барлық университеттен, басқа қалалардан редакцияға суденттерден құттықтау жеделхаттары мен хаттар келіп түсуінен аңғаруға болады. Көп ұзамай оның басылымына Әлихан Бөкейханов қосылып, жетекші автордардың біріне айналады. Ахмет Байтұрсынов «Қазақ» газетінің төңірегіне Міржақып Дулатов, Шәкәрім Құдайбердиев, Жүсіпбек Аймауытов және тғы басқа ақындар мен көрнекті қоғам қайраткерлерін топтастырады. Осындай көрнекті қайраткерлердің қажыр-қайратының арқасында газет қазақ халқының сана-сезімін оятуда елеулі рөл атқарып, қоғамдық басылымға айналды.
Халықты толғандырып жүрген мәселелерді жеткізу үшін газеттің сегіз мың таралымы аз емес еді. Бірақ "Қазақ" өзіне көптеген жаулар жинады. Өзінің өмір сүрген уақытында" Қазақ " далада дамып келе жатқан қиянатқа қарсы жүйелі күрес жүргізіп, тонаушылар; пара алушылар мен түрлі түсті алаяқтардың лас әрекеттерін әшкереледі. Олар "Қазақтың" әр жолын, әр қадамын мұқият қырағылықпен қадағалап отырды. Олар үкіметтің әрекеттері мен саясатын айыптайтын өткір жазбаларды қарап тексеріп өздері түсініктеме жазып жоғары билікке ұсынып отырды. Сондықтан А. Байтұрсынов губернаторға немесе жандарм бастығына жауап алу үшін апарылды. А.Бастұрсынов 1914 жылы "Қазақ" газетінің № 80 санында орналастырылған сол кездегі МВД әзірлеген Қырғыз өлкесін басқару туралы ереженің үздік жобасын сынға алды, Орынбор губернаторы Сухомлинов А. Байтұрсыновқа редактор ретінде 1500 руб. айыппұл салды және дәрменсіз болған жағдайда айыппұлды 8 айға қамаумен ауыстыру туралы қаулы шығарды.
1500 рубльді жоғалту газетті жапқанмен тең болатындықтан, өзінің денсаулығының нашар екеніне қарамастан , ол өзінің штрафты (айыппұлды) төлей алмайтынын айтып, түрмеге отыруға өтініш жазды. 20 октябрде А.Байтұрсыновты түрмеге отырғызды .Бұл туралы әр қаладағы достары естіп редакция адресіне телеграфпен ақша аударып, А.Байтұрсынов 4-5 күнде босап шықты. Бұдан кейін де «Қазаққа» әртүрлі көлемдегі айыппұлдарды тіпті кейде (1916 ж) 3000 рубльге дейін айыппұл салынып оны сүйікті оқырмандары ақша жинап салып газеттің жабылуына, арест (қамауға алынуына) жеткізбей қорғап отырды. «Қазақ» 1918 жылдың қазан айына дейін жұмыс істеді.
Патшалық-полицейлік режимнің қиын жағдайында жоқтан құрып, А.Байтұрсыновтың білікті басқаруымен риясыз еңбегінің арқасында газет-тің жабылар алдында өзінің жеке типографиясы мен көп мөлшерде запас қағаздары және 8000 тиражы болды.
XX ғасырдың басында шығыс Азияны колониялау жеделдетілген қарқынмен жүріп крестьяндарды (шаруаларды) елдің европа бөлігіне қарқынды қоныстандыру жүргізілді. Соның нәтижесінде 1916 жылы қазақтар 40 млн гектар құнарлы жерінен айырылып, құнарсыз дала мен тауға ығыстырылды. Әсіресе, бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде далалық өлкені хайуандықпен ашық түрде тонап, мәжбүрлі бағамен көп мөлшерде экспортталған малдарды әкетті. Патша әскері үшін вагондар мен киіз төсеніштерді реквизициялау жүзеге асырылды. Бір мезгілде славян отаршыларына жаңа жерлерді алып беруге дайындық жүргізілді. Сонымен бірге әлеуметтік қысым, лауазымды тұлғаларды жазасыз қалдыру және бопсалау бұл жағдайда А.Байтұрсынов сияқты тұлғаның болып жатқан оқиғадан қалыс қалмауы түсінікті еді.
Газет 1917 жылға дейін 5 жыл жұмыс жасады. Осы уақыт аралығында ол ұлттық-қоғамдық-саяси және әдеби басылым «Қазақ» газетінің қызметкерлерінің үстінен кездейсоқ емес сталиндік тазартулар жасалды. Осылайша Ахмет Байтұрсынов басқарған «Қазақ» газеті жас қазақ баспасөзі басылымында құрметті бірінші орынды иеленді. Ахмет Байтұрсынов февраль революциясынан кейін қоғамдық-саяси өмірдің құйынына сіңіп кетті. Барлық өлкелік, облыстық съездерде ол ең белсенді басшы ретінде болды. Патшалық билік құлатылғаннан кейін ол әртүрлі сайламалы орындарға Бүкілресейлік Құрылтай жиналысында Торғай облысы бойынша Алаш ұлттық партиясының мүшесі болып сайланды. 1919 жылға дейін ұлтшыл-автономистер қатарында болып, сол жылы март айында Ахмет Байтұрсынов қазақ ұлтына ұлтшыл оңшыл партия саясатының зұлымдық әрекетіне көзі жеткеннен соң совет үкіметі жағына шықты. Совет үкіметі тұсында Ахмет Байтұрсынов түрлі жауапты міндеттерді атқара жүріп, ол ағартушылық-педагогикалық белсенділігін тоқтатпады. А.Байтұрсынов ұстаздық қызметі мен қоса ғылыммен, қоғамдық жұмыстармен, көркемсөз саласында да, XX ғасырдағы қазақ әдебиетіне реалистік, гуманистік, ағартушылық зор үлес қосты.
XIX-XX ғасырларда қазақ әдебиетінде қазақ қоғамының даму жолы ұлттық мәселе болып саналды. А.Байтұрсынов әдеби процеске өлеңдер жинағын жинау,фольклор үлгілерін басып шығаруға белсене кірісті. Қазақ әдебиетінің тарихының басты проблемасы ғылыми-теориялық статьялары, еңбектері мен оқулықтарын әзірлеу болды.
Совет басшылығы азаматтық соғыс барысында білікті мамандарды революция жағына тартуға тырысып, 1919 жылы 4 апрельде ВЦИК тің қаулысында (қазақтар) қырғыздар деп жазылды . Азаматтық соғыста совет үкіметіне қарсы шығады. Және де бұрынғы Алаш-Орда ұлттық қырғыз үкіметінің бұрынғы қызметкерлері өзінің контрреволюциялық әрекеті үшін қудалауға ұшырамайтынын айтты. Бұл қаулыдан кейін Алаш-Орда партиясының лидерлері совет үкіметі жағына ауысты.
1919 жылдың август айында Ахмет Байтұрсынов «Революция и киргизи» атты статьяда «Декларация прав народов России» қазақ халқына деген қамқор қарым-қатынастың бастауы екендігін айтып, мен өз жолдастарымды шын жүрегіммен сендіре аламын: біз Колчактың билігінен Кеңес өкіметін артық көреміз деп қателескен жоқпыз деді. Бірақта қатыгез репрессия толқыны Қазақстанға да әсерін тигізді. Соның нәтижесінде қазақтың шығармашыл интеллигенциясы зардап шегіп, соңғы жылдары совет үкіметі жағына шығып оған қызмет етті. Қазақ әдебиеті мен ғылымы Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Сәкен Сейфуллин, Мағжан Жұмабаев сияқты тұлғалардың жойылуымен үлкен зардап шекті. Кеңес үкіметінің ағартушылықты дамытуда күш аямағындығын атап өтуге болады. Ерекше назар қазақ әйелдеріне аударды. 1930-31 оқу жылында отырықшы аудандарда жалпыға бірдей білім беруді енгізді, ал 1931 жылы көшпелі халықтар тұратын аудандарда ұйымдастырылды. Көптеген ұлттық интеллигенция белсенділері мәдени процестің қркенлеуіне назар аударды. Ахмет Байтұрсынов жазған ана тілі оқулығы, білім беру бағдарламаларына жүйесіне арналған оқулықтар, суреттелген әліппе 20-шы жылдары көп басылыммен шығып үлкен танымалдыққа ие болып аман қалды. 20-30 жылдарда Қазақстанда ғылымның өркендеу кезеңі болды.
Жаратылыстану-география, этнография және тарихи-археологиялық қоғадық секцияларда белгілі ғалымдар С.Асфендияров, А.Затаевич, Ж.Аймауытов, А Байтұрсынов өзі белсене қатысты. Осы жылдары Қазақстанда революцияға дейінгі Алаш Орда қозғалысын қайта құру әрекеті үшін интеллигенцияны заңсыз әрекеті үшін айыптап қудалау басталды,
1920 жылы Ахмет Байтұрсынов тұтқындалды. Оны Архангельске, әйелі мен қызы Шолпанды Томск облысына жер аударды.
1934 жылы М.Горький мен оның әйелі Е.П.Пешкованың араласуымен халықаралық Қызыл Крест ұйымы босатқызды. Осы жылы оны семьясымен қосып Алматыға қайтып оралды. Бірақ оған тағылған «таптық жау» деген таңба оны үнемі аңлып жүрді. 1937 жылы Ахмет Байтұрсыновты екінші рет тұтқындап, 8 желтоқсан күні «халық жауы» деген айыппен НКВД қабырғасында ату жазасыза ұшырады.
Оның баға жетпес туындылары халыққа қайтарылды. Қазақ халқының жарқын мәдени өкілдерінің бірінің тағдыры осындай болды. Ахмет Байтұрсынов туралы естелік Қостанай қаласында мәңгі сақталған. Қостанай Мемлекеттік Университетіне оның есімі берілді. Қалалық саябақта оның ескерткіші орнатылған, қаланың орталық көшелерінің бірі оның есімімен аталады.
А.Байтұрсыновтың сан қырлы дарыны оның қалам қуатын поэзияда, журналистикада, ғылымда, мәдениеттің басқа салаларында сынап көруге мүмкіндік берді. Ол көптеген оқулықтарды құрастырушы, аудармашы, этнограф ғалым ғана емес, сонымен қатар жас балаларға қолжетімді көптеген өлеңдердің авторы.
Ахмет Байтұрсынұлының ғылыми-педагогикалық еңбектерінің нәтижесінде біз қазақ әліпбиі, қазақ тілінің фонетикасы, синтаксисі мен этимологиясы, әдебиет теориясы мен мәдениет тарихын білеміз. Осы тынымсыз еңбегімен А.Байтұрсынов қазақ әдебиетін биік деңгейге көтеріп, ұлттық мектеп пен қазақ әдебиетінің берік негізін қалады.
Ахмет – Ұлы ұстаз – балалар мен үлкендердің бас ұстазы болып саналады. Ол халық жадында қазақ ғылымы мен мәдениетінің жарқын сәулесі болды және солай болып қала береді.
