(Өзгеге жасаған ізетің,өзіңе жасаған құрметің)                                                                                                                                   Халық даналығы

«Қарым-қатынастың қыр-сырлары.

Жасөспірімдердің тұлға аралық қарым-қатынас орнатуда көмек көрсету»

Теориялық бөлім:  Жасөспірімдердің қарым-қатынаста психологиялық ерекшеліктері.

Мақсаты мен міндеттері жасөспірімдерді қарым-қатынастың психологиялық сипатымен қарым-қатынасты   дамытатын  әдіс-тәсілдермен таныстыру, оқушылардың бір-бірімен қарым-қатынасын жақсарту, оларды адамгершілікке шындыққа, достыққа, тәрбиелікке баулу, жасөспірімдерді тұлғалық типтің қалыптасу ерекшеліктерімен таныстыру.

1.1.Жасөспірімдік шақтағы қарым-қатынастың психологиялық сипаты.

1.2. Жасөспірімдердің тұлғааралық қарым-қатынасындағы психологиялық ерекшеліктері

1.3.Жасөспірімдердің тұлғааралық қарым-қатынасыстильдері

1.4. Жасөспірім жасындағылардың  ерекшеліктері.

1.5.   Жасөспірімдердің  қарым-қатынасын   дамытатын  әдіс-тәсілдер.

 

1.            Кіріспе

     Қарым-қатынас– бірікккен іс-әрекет қажеттілігін туғызатын, адамдар арасындағы байланыстың дамуын орнататын күрделі көп жоспарлы үрдіс. Адамдардың  танымдық хабарлар алмасуы, өзара түсінісуі, бір-бірін қабылдауы. Қарым-қатынастың үш жағы бар- интерактивті, коммуникативті, перцептивті. Қарым-қатынастың түрлері- әлеуметтік бағдарлаушы, жеке бастық бағдарлаушы, топтық, топаралық және т.б.

Қарым-қатынастың деңгейлері – мезо, макро, микро, стандартты,шаблонды, жабайы, рухани, іскер, ойын, т.б.

Қазіргі кезеңде психологияның алдыңғы міндеттері қоғам дамуының бағдарламаларымен сәйкес болуға тиіс. Еңбек іс-әрекетінің нәтижелігі, білім беру, өнімінің дамуы, денсаулық сақтау және қарым-қатынас жүйесін жақсарту сияқтылардың барлығы адамға қатысты мәселелерді ғылыми зерттеуді талап етеді. Тұлғаның даралық ерекшелігі бағдарламаның білім беру жүйесіндегі бір бағыты.

Өмір сүру барысында дамитын тұлғаның ерекшеліктерін меңгеретін білімнің көлемі мен сипаты, қызығушылығы, кез келген ортада қарым-қатынасқа түсе білуі, зейін қасиеттерінің жоғарғы деңгейде болуы, адамгершілік қасиеттері» осылардың барлығы адамның белгілі бір жағдайға еркін жауап қайтаруына белсенді және мақсатты түрде әсер етеді.

2.            Оқушы тұлғасының қарым-қатынасы жоғарғы деңгейде болуы оқушылардың оқуда, еңбекте, қоғамдық өмірде белсенділігін дамыту жолдарын ашуға мүмкіндік береді.

3.            Әлеуметтік, экономикалық дамуды жылдамдатуда болашақ мамандарды дайындайтын жоғарғы оқу орнының жауапкершілігі артып отыр. Біздің қоғамның міндеті болашақ педагогтарды, психологтарды, өндіріс басшыларын тағы басқа мамандарды тек сауаттылыққа ғана емес, сонымен қатар белсенділікке, алдына қойған міндеттерді қызығушылықпен орындауға байланысты.Соның негізінде бағыты белсенді, өз күшіне сенімді, орынды іс-әрекетке шоғырланған тұлға қалыптасады.

4.            Әлеуметтік психология мен жалпы психология аймағында қарым-қатынас       және зейін проблемасы жан-жақты қаралады.

5.Леонтьев А.А. «қарым-қатынас» ұғымын универсалды коммуникативті іс-әрекетке, яғни қарым-қатынасқабелгілі бір іс-әрекет түріне сияқты қарау керек деп есептейді.

6.            Өз көріністерінде қарым-қатынас айналадағылармен байланысқа түсудің рухани қажеттілігі ретінде болады.

7.            Қарым-қатьнас - екі немесе одан да көп адамдардың қатынастарын жасап, реттеуі мен ортақ нәтиже алуды мақсат етіп, келісім мен бірлестікке бағытталған өзара әрекеттерін айтамыз.

8.            Сондай-ақ қарым-қатынас болашақ маман тұлғасын қалыптастырудың бір факторы екені де белгілі, Ол оқушылардың топтық іс-әрекетінің реттеушісі және адамгершілік, эстетикалық құндылықтарды, мінез-құлықтың топтық нормаларын қалыптастыру құралы болып табылады.

9.            Сондықтан да сырт жерлерден келіп, жаңа әлеуметтік ортаға бейімделудегі оқушылардың оқыту-тәрбиелеу процесін тиімді ұйымдастыру үшін, олардың қарым-қатынастағы зейін қасиеттерінің деңгейлерін анықтау өзекті мәселелердің бірі.

10.       Қарым-қатынасқа ең жалпы анықтаманы Б.Ф.Ломов берді; «....қарым-қатынас адам тұрмысының индивидуалды формасының маңызды жағы болып табылады». Ол қарым-қатынас іс-әрекетінің әр түрлі формалары, деңгейлері, түрлері, оның құрамдас бөлімдері сан алуан ақпарат алмасу процесі, коммуниканттардың өзара әрекеттесуі - жайлы сөз қозғайды, Б.Ф Ломов қарым-қатынасдеңгейлерін  былай деп анықтайды:

   1) макродеңгей

    2) мезодеңгей

   3 ) микродеңгей

Бiрiншi деңгей- макродеңгей: басқа адамдары бар индивидтың қарым-қатынасы оның өмiр сүруiн ең маңызды тарапты сияқты қаралады. Қарым-қатынастың процессi деңгей бұл индивидтың психикалық дамытуын талдауға екпiнi бар адам өмiрiнiң ұзақтығымен салыстырылатын уақыт интервалдарындағы зерттеледi.

 Екiншi деңгей- (орташа деңгей) мезадеңгей: қарым-қатынас нысананы көздейтiн қисынды бiтiрiлетiн байланысулар немесе ағымдағы тiршiлiк әрекетiнiң процессiндегi адамдары толып қалатын өзара әрекеттесудiң ахуалдарының алмасатын жиынтығы өз өмiрiнiң нақты уақытша кесiндiлерiнде сияқты қаралады. Деңгей бұл қарым-қатынастың зерттеуiндегi бас екпiн қарым-қатынастың ахуалдарының маңызды компоненттерiне iстелiнедi - неге байланысты, және мақсатпен.

11.           Г.М, Андреева өзінің «әлеуметтік психология» еңбегінде қарым-қатынас мәселесіне қатысты әлеуметтік психологиялық тұрғыларды интеграциялауға тырысты. Г.М. Андреева әр түрлі көзқарастарды біріктіре, әрі жалпылай отырып, қарым - қатынастың кез келген формалары адамдардың біріккен іс - әрекеттерінің спецификалық формасы болып табылатынын, яғни, адамдар әр түрлі қоғамдық қызметтерді орындау процесінде тек қарым - қатынас қана жасап қоймайды, олар әрқашан да сол жайында іс әрекеттерімен де қарым -қатынаста болады дейді. Сондай-ақ     қарым-қатынасты     зерттеуде     оның     құрылымдық компоненттерін анықтау керек. Осыған байланысты зерттеу барысында М.   Андрееваның  қарым  -  қатынас   құрылымын  талдау  нәтижесіне жүгіндік. Ол қарым-қатынасты бір-бірімен өзара байланысты үш жағынан қарастырды: коммуникативтік, интерактивтік және перцептивтік.

Қарым-қатынастың коммуникативтік немесе тар мағынадағы коммуникация мәлімет беру - алмасу мәселесімен анықталады;

Интерактивтілік  қарым-қатынас жасаушы индивидтердің өзара әрекеттестігінің ұйымдасуымен қорытындыланады;

Перцептивтілікадамдардың бірін-бірі қарым-қатынас арқылы қабылдап, тануы және осы өзара танымның негізінде қалыптасуы. Ғалым бұлай жіктеп, бөлудің шартты екендігін, қарым-қатынас үрдісінде оның үш жағы да көрінетіндігін дәлелдеді.

12.       Р.С. Немов та қарым-қатынас құрылымын жіктеуге аса назар аударды. Яғни, ол мазмұны бойынша. Қарым-қатынастың келесі түрлерін бөледі: материалдық (зат пен іс әрекет өнімдерін алмастыру), когнитивтік (білімдерін алмастыру), кондициондық (психикалық және физиологиялық жағдайларды алмастыру), мотивациялық (мақсатпен, қызығушылықпен, мотивпен, қажеттілікпен алмасу), іс-әрекеттік (әрекетпен, операциялармен, іскерлікпен, дағдымен алмасу). Мақсаты бойынша, (яғни адамда белсенділік неден пайда болады деген) биологиялық және әлеуметтік қарым-қатынас деп бөледі, Тәсілі   бойынша   (кодпен   хабарлау,   жіберу   мәліметтің   шифрді   ашу амалымен) қарым-қатынас тура және жанама болады.

Түрлері бойынша - іскерлік (әдетте адамдардың қандай да бір біріккен өнімінің іс - әрекеті сияқты болады), тұлғалық (көбінесе адамның ішкі сипатының психологиялық мәселесінің аймағына шоғырланған), құралдық (яғни өзіндік мақсат болын табылмайтын қарым—қатынас өз беттілік қажеттілікпен стимулданбайды), мақсаттық (спецификалық қажеттілікті қанағаттандыру тәсілі бойынша өзіне-өзі қызмет ету қарым-қатынасы) болып бөлінеді.

13.       Қарым-қатынас жайлы адамдардың бір-біріне өзара ықпалы В.М. Бехтеревтің әлеуметтік психологиялық және ұжымдық экспериментінде басты орын алады.

В.М. Бехтерев (1907, 1921) әдеуметтік - психологиялық теориясына қарым - қатынас процесін, және социадизацияның механизімін адамдардың бір-біріне өзара психикалық ықпалын, дамуын енгізді. В.М. Бехтерев қарым-қатынас адамдарды топқа біріктіру механизімі, тұлға социялизациясының шарты сияқты қарастырады. В.М. Бехтерев былай дейді, неғүрлым адамдардың айналадағы қарым-қатынасы жан-жақты болса, соғұрлым тұлғаның дамуы нәтижелі түрде іске асырылады, «....Әр түрлі ортада, белсенді қарым-қатынаста өскен адамдар жан-жақты дамыған болады».В.М. Бехтерев қарым-қатынасты «тікелей» және «орташа» деп ажыратады. Қарым-қатынастың тікелей түрінде ол еліктеу мен көндіруді қарастырады, еліктеуге адамның өзара индукциялық және зерттеулік механизмі арқылы тұлғалық өсуге тән факторлық рөлді жатқызды, ал кендіруді психикалық жағдайды бір адамнан басқа адамға еріктің қатысуынсыз санасыз түрде берілу процесі сияқты қарастырады. Ол көндіру рөліндегі лидерлердің жалпы қозғалыста және біріккен адамдардың қоғамдық ойларының механизімдегі өзара әрекетінің мәніне көңіл аударды. Оның ойынша, «адамдардың белгілі бір эмоцияналдық жағдайларды жұқтыруы, оларды логикалық ақылға көндіруден әлдеқайда жылдам, әрі эффективті болады».

14.       Қарым-қатынасты философиялық тұрғыда талдаған көпке танымал ғалымдардың бірі - М.С. Каган. Ол қарым - қатынасты субъект арқылы өзара әрекеттесу деп түсінеді. Оның көзқарасына сәйкес, өзара әрекеттесу қарым-қатынас болып келмейді, себебі мұнда біз субъектінің объектіге сияқты  адамга деген  қатынасты  қарастырып  отырмыз.  Ал  бұл  оның пікірінше қарым-қатынасқа жатпайды. М..С. Каган қарым-қатынастың төрт функционалды жағдайын бөліп қарастырады: - қарым-қатынас мақсаты субъектінің өзара әрекеттесуінен тыс; - қарым-қатынас мақсаты өзара әрекеттің өзінде; - қарым-қатынас мақсаты партнерді қарым-қатынас инициаторының тәжірибесіне, құндыдықтарына ортақтастыру; - қарым-қатынас мақсаты инициатордың өзін партнер құндылықтарына ортақтастыру. Функционалды жағдайларға сәйкес қарым-қатынас түрлері қарастырылады; қарым-қатынасқа бола, басқаны өз құндылықтарына және өзгенің құндылықтарын өзіне ортақтастыру ретінде заттық іс-әрекетке қызмет ету.

Бірінші түрге мысал ретінде қарым-қатынастың іс-әрекет, мақсаттарын іске асыратын дәстурлердегі, ойындардағы қарым-қатынасты алуға болады;

Екінші  мысал - достық қарым-қатынас;

Үшіншісі  – тәрбие;

Төртінші  - өзін-өзі тәрбиелеу. Берілген жіктеуден қарым-қатынас мақсаттары мен құралдары арасындағы байланысты аңғаруға болады.

15.       А.А. Бодалев қарым-қатынасты іс-әрекетің ерекше түрі, іс-әрекет субъектісі және жеке қасиеттері ретінде дамуының негізгі факторы болатынын атап өтеді. Қарым-қатынастың тәрбиелік мәнін ол тек дүниетанымды кеңейтуде ғана емес, тұлға интеллектісінің дамуына тоқталған. А.А. Бодалев топ ішіндегі және өзара қарым-қатынастың механизмдерін көрсетіп, оларға эмпатия, идентификация, децентрация, рефлексия, стереотипизация, каузальды атрибуция, ореол эффектісін жатқызды. Қарым-қатынас компоненттері өзгерісінің нәтижесінде интегралды, тұтас құрылым пайда болады.

 

 

 

 

1.1.  Жасөспірімдікшақтағы қарым-қатынастың психологиялық

сипаты

Психология ғылымындағы негізгі ұғымдардың біреуі - қарым-қатынас. Қарым-қатынассыз жеке адамды түсіну, оның дамып-жетілуін талдау мүмкін емес. Қарым-қатынас адамның тіршілік әрекетінің маңызды негізі бола отырып, ертеден барлық ғалымдар үшін қызықты тақырыптардың бірі екені анық. Біздің назарымызды оқушылардың қарым-қатынасындағы ерекшеліктер толғандырып отыр. Себебі қарым-қатынас болашақ маман тұлғасының қалыптастырудың бір факторы екені белгілі. Ол оқушылардың  топтық іс-әрекеттерін реттеуші және адамгершілік, эстетикалық құндылықтарды, мінез-қүлықтың топтық нормаларын қалыптастыру құралы болып табылады. Сондықтан жан-жақтан келіп, жаңа әлеуметтік ортаға бейімделудегі оқушылардың оқыту-тәрбиелеу процесін тиімді ұйымдастыру үшін, олардың қарым-қатынас жасауындағы ерекшеліктерді анықтау өзекті мәселелердің бірі.

Қарым-қатынас айналадағылармен контактқа түсудің рухани қажеттілігі сияқты ілгері басады, сондай-ақ адамдар арасындағы қарым-қатынастың басқа адамдарға қоғамдық маңызын айқын көрсетеді.

Қазіргі таңда оқушылардың коммуникативтік икемділігін, бір-бірімен қатынаста тез әрі шапшаң тіл табысу қабілетін қальштастыру үшін педагогикалық теория және тәжірибе, диалогтік және пікір таластық әдістемелердің топтамасы қолданылып келеді. Бұндай әдістемелер жастардың қарым-қатынас барысында икемділігін көрсете білуін және өз көзқарастарын дәлелдеп, сұрақтарды нақты жеткізе білу қабілеттерін қалыптастырады. Қарым-қатынастың шынайы тұрғыдан әр түрлі жолдары бар. Шартты түрде қарым-қатынастағы қажеттіліктің негізгі екі формасын беруге болады:

1) қарым-қатынас іс-әрекетті ұйымдастырудың тәсілі ретінде;

2) қарым-қатынас   адамның   басқа   адамның   рухани    қажеттілігіне қанағаттануы ретінде;

Ол жастық аспектте де әр түрлі кезеңдерден өтеді және ол жүйелік тәсіл аймағында да өте қажет. Жастық аспектіні қарастыруда қарым-қатынас қажеттілігінің дамуы әсіресе тәсіл мен «көлем» оның тұлғаны қалыптастыруда қанағаттануы да маңызды.Өзін-өзі ашу, американдық психолог С.Джурардтың ойына сәйкес, бұл басқа адамдарға өзің жайлы мәлімет, ақпарат беру, айту. Ол адамдардың осы өзін-өзі ашудың көмегімен өздерін тануға мүмкіндік беретініне тоқталған.

Өзін-өзі көрсету - бұл өзіңді басқаларға таныту актісі десе де болады.

Педагогтер, психологтер үшін жасөспірімдік кезеңдерде адамның өзіндік сана сезімі қалыптасатын кезде, өзіңді түсінетін, ашық сөйлесіп, мұңыңды  шерте алатын дос құрбыны қажет ететіні белгілі, Сонымен бірге беделді ересек адамдармен де сенімді қатынастар құнды болып табылады. Басқа адамдардың қарым-қатынастағы ашықтығы, шынайылығы оларды дұрыс түсініп, тануға, оған адекватты қатынасуға мүмкіндік береді. Жоғарыда аталғандай, келесі ұғым - «өзін-өзі көрсету». Бұған адамның қоршағандарға белгілі бір әсер қалдыру үшін қолданылатын тактикалар, стратегиялар жатады. Жалпы қарым-қатынаста тұлғаның өзін-өзі ашу мен өзін-өзі көрсетуін зерттегенде, тұлға ең алдымен коммуникация арқылы қарастырылады. Адамның коммуникативті қасиеті де тұлғалық бейімделу потенциялын құрайтын негізгілердің бірі болып табылады. Адам үнемі әлеуметтік ортада болады, оның іс-әрекеті басқа адамдармен қарым-қатынасқа жетуіне және тәжірибесінен, сондай-ақ қақтығыс деңгейінің болуымен анықталады. Әлеуметтік бейімделу процесінің негізі -әлеуметтік ортаның оған ұсьнатын талаптарына тұлғаның мінез-құлық, жүріс-тұрысы және іс-әрекетінің сәйкестеуі, яғни әлеуметтік күтілімдер жүйесіне мінез-құлықтың сай болуы. Тұлғаның әлеуметтік бейімделуі ортаға әлеуметтік - психологиялық бейімделуіне негіз болады. Егер әлеуметтену процесінде индивид ең алдымен қоғамның әсер ету объектісі болса, тұлғаның әлеуметтік бейімделу барысында қарым-қатынас және іс-әрекеттің субъектісі болып табылады».

Әлеуметтену тұлғаны қоғамдық қарым-қатынас жүйесіне енгізу, онымен бірге қоғамдық қалыптасқан іс-әрекет тәсілдерін меңгеру. Әлеуметтенудің негізгі функциясы индивидтің қоғамда қалыпты функциялануын қамтамасыз етеді. Сәйкесінше әлеуметтік - психологиялық бейімделу процесіне темперамент ерекшелігімен, қүндылық бағдарымен, қызығушылығымен, түлғаның ішкі құрылымдық іс-әрекетімен және қоғамдық белгіленген мінез-құлықпен жетеді.

Біз оқушылардың қарьм-қатынастағы бағыттығымен бірге олардың өзін-өзі ашу деңгейімен өзін-өзі көрсетуін қарастырып, қарым-қатынастағы ерекшеліктерін ашудың бір жолы деп ойлаймыз. Біздің ойымызша жаңа мекемеге, әлеуметтік ортаға, бейімделудегі оқушылардың  қарым-қатынас ерекшеліктері осылармен анықталады деуге болады. Сондықтанда қарым-қатынастың  оқушылардың өмірінің барлық сферасында, олардың кәсіби қалыптасуы, тұлғалық қасиеттерінің дамуы, топта және оқушылардың  ұжымның қалыптасуындағы тұлғааралық қатынастың қалыптылығы, әлеуметтік-психологиялық бейімділігі жағынан алатын орны өте үлкен.

Қазақстан Республикасының  дамып келе жатқан елдердің  қатарына қосылу мақсатында, қазіргі жасөспірімдердің саналы азамат болып,  тұлға ретінде дамуына  барлық жағдайды жасайды. Өркениетті қоғам ұшін  қымбат  қазына – жеке  тұлға, оның  даму,  қалыптасуы мен өмірі десек,  бүгінгі жас ұрпақтың осы қымбат қазынаны бағалай білуі аса маңызды.

   Сол  себептен жасөспірімдердің тұлғааралық қатынастардың маңыздылығы да осыдан басталады. «Жасөспірім» -  сөзінің мағынасы ішкі дүниенің негізгі теңденциясының дамуын көрсетеді. Жасөспірім шаққа аяқ басқан баланың қалыптасуындағы түбегейлі өзгерістер  сана- сезімнің дамуындағы  сапалық  өзгеріспен  анықталады, осының  арқасында  бала  мен  ортаның  арасындағы қатынас бұзылады.  Жасөспірімнің жеке басындағы басты және діни тән жаңа құрылымын оның өзі туралы енді бала  емеспін дейтін түсініктің пайда болуы орын алады.Ол өзін  ересекпін деп сезіне бастайды, ересек болуға  және  өзіне жұрттың осылай  деп қарауына ұмтылады.

1.2. Жасөспірімдердің тұлғааралық қарым-қатынасындағы психологиялық ерекшеліктері.Жасөспірімдік  шақтағы дағдарыс және үлкендермен қарым-қатынас.       Баланың  13  жастан  кейінгі  өтпелі  жасынан біршама  проблемалар   туындайды.  Бірте - бірте   балаға   өзіне  деген  сенімсіздік  пайда  болады.  Жеткіншек  өздерінің  «өтпелі»,  «түсініспейтін»  жағдайларын  көрсете  келе,  осы  қиын  жағдайлардан  шығу  жолдарын  іздестіреді.  Кейде  денсаулықтарына  зиянды  болса  да,  үлкендерге  тәуелді  болмауға  тырысады.  Үлкендер  бұл  жағдайды  байқай  бермейді.  Бірақ  күнделікті  бала  стресі  күн  өткен  сайын  үлкен  проблемаларға  айналып,  үлгерімі  төмендеп,  денсаулығының  нашарлауы,  нашар  тәртіпке  әкелу  қаупін  тудырады.  Жеткіншек  пен  үлкендер  арасындағы  келіспеушілікті  қалай  шешуге  болады?  Өз  балаңның  қиқарлығына  төзе  білу  өте  қиын.  Оның  дөрекілігіне  дер  кезінде  тойтарыс  бергің  келеді. 

       Бірақ,  біз  үлкендерміз  ғой,  сәл  жіберген  қателік  отқа  май  құйғандай  болады.  Шыдамды  болыңыз,  балаңыздың  мінезіндегі  өзгерісті  шыдамдылықпен,  ақылмен,  төзімділікпен  жөнге  сала  біліңіз.

             Бұл  жағдайдың  алдын - алуға   төменгі  ережелер  көмектесе  алады:

Еркіндік  беріңіз.  Байсалдылықпен  ой  қоса  біліңіз,  өйткені  сіздің  балаңыз  енді  өзіңіз  қатарлас  үлкен  болғанын  мойындаңыз.

Ешқашан  ақылгөйсімеңіз.  Көптеген  жасөспірімдер  өздерін  мезі  ететін айтыла  бермейтін  ақыл  сөзден  қашқақтайды.  Қарым  -  қатынас  түрін  өзгертіңіз. 

     Есіңізде  болсын  балаңыздың  өзіндік  көзқарасы,  өз  құқығы,  өз  еркі      бар.  Оған  сіз  бағыт  және  байсалдылықпен  баға  бере  біліңіз.

Балаңызбен  ымыраға  келе  біліңіз.  Реніштен,  түсініспеушіліктен  ешкім  ешнәрсе  ұтпайды,  «жеңімпаз»  атана  да  алмайды.  Ата - ана  да,  жеткіншек  те  ашуланғанда  араларында  түсініспеушілік  туады.  Үлкендер   тарапынан  мұның  соңын  шыдамдылықпен  күтіп,  қалпына  түскен  соң   баламен  түсінісуге  тырысыңыз.  Кім  ақылдырақ,  сол  кейіндейді.  Ренішке  от  жақпаса  ұрыс  тез  басылады.  Келіспеушілік  бастау  алған  жағдайда  біреуі  басыңқылық  танытуы  керек.  Қызу  қанды  жасөспірімге  қарағанда  ақыл  тоқтатқан  үлкен  адамға  мұны  орындау  оңайға  түседі. 

Режуге  болмайды,  шыдамды  болыңыз.  Ұрысты  қоя  тұрып,  бала  жанын  ауыртатындай  жағдай  туғызбаңыз.  Мысалы:  есікті  қатты  жауып  кетпеңіз,  сөйлеспей  қоймаңыз  т.б.  Бала  қиын  жағдайдан  шығуды  бізден  үйренеді.

Сіз  өзіңіздің  айтқан  сөзіңізде  тұрыңыз.

Өзіңіз  тарапыңыздан  ымыраға  келуге  әзір  болмасаңыз  да,  балаларыңыздың  алдында  ата-ана  өз  беделін  жоғалтпауы  керек.  Үлкендер  өзінің  шыдамсыздығын  байқатса,  онда  жасөспірімнен   жақсы  нәтиже   күте  алмайсыз.

           Адамға  керегі  өзін  жақсы  көруі,  түсінуі,  өзін  сыйлай  алуы  және  өзін  біреуге  керек  екендігін  сезінуі  болып  табылады.  Жұмысында  жетістікке  жетіп,  өзін-өзі  сыйлай  алса,  өз  құрбыларының  ортасында  беделі  артады.  Балаңыз  өзін-өзі  бағалауы  ата-анасының  оған  деген  қарым-қатынасына  байланысты.  Егер  баланың  мінезіндегі  теріс  жағын  қабылдап,  шыдамдылықпен,  байсалдылықпен  қабылдап,  кешіріммен  қараса,  ол  сезініп  жақсы  жағына  қарай  бейімделе  бастайды.  Егер  баланы  үнемі  назардан  тыс  қалдырса,  өзін-өзі  бағалауы  да  төмен  болады.  Әрбір  сөзіміз,  ісіміз,  қызығушылығымыз,  тіпті  үндемеу  себебіміздің  өзі де  -  өзіміздің  қандай  екеніміз  жайында  балаға  мәлімет  береміз.  Баланы  неғұрлым  өзіне  жақын  тартып,  жақсы  көре  білсе,  «менде  бәрі  жақсы»,  «мен  -  жақсымын»  деген  ой  келеді.  Балада  өзіне  деген  сенім  пайда  болады.  Егер  баланың  ісінің  бәрін  қатеге  шығарып  отырсаңыз  «менде  бәрі  жаман»  деген  ой  келеді.  Жазалау    нәтижесі  баланың  өзіне    деген  сенімсіздігіне,  бойкүйездігіне  әкеледі.  Оның  түбінде  қайғы,  мұң  жатады.

           Баламен  ынтымақтықты  қарым-қатынасыңызды  жалғастырғыңыз  келсе,  оны  барлық  жағдайда  қолдай  білуіңіз  керек.

          Ол  үшін  төмендегідей  қағидаларды  есте  сақтаңыз:

Баланы  бар  мейіріміңізбен  түсіне  біліңіз.

Қобалжуы  мен  талап  еткен  мәселесін  ықыласпен  тыңдаңыз.

Сабақ  оқығанда,  кітап  оқығанда  бірге  болуға  тырысыңыз.

Өзі  шамасы  жететін  сабағын  әзірлеуіне  араласпаңыз.

Өзі  сұраса  көмектесіңіз.

Жетістігін  қолдаңыз.

Сенім  білдіріңіз.  Өзінің  де  сенімінен  шыға  біліңіз.

Келіспеушілікті  үйлестіріп  шеше  біліңіз.

«Сенімен  бірге  болу  маған  өте  жақсы»,  «Менің  де  сендей  болғым  келеді»,  «Сен  әрине  өзің  жасай  аласың»,  «Сенің  орның  ерекше»  т.б.  қолдау  сөздерді  жиірек  қолданыңыз.

Өзіңізден  алшақтатпай,  жиі  аймалаңыз.

                Жасөспірімдік шақта олар өзі шешім қабылдау белсендігі артады. Бұл тұлғаларға білім беруде жасөспірімнің өзі бала сияқты емес, үлкен адам сияқты сезініп, өзін-өзі көрсетуі болып табылады. Үлкен болға ұмтылу  және үлкен болу қажеттілігі басым бола отырып, тұлғаның дамуын, таным сапасын және оқыту әдісінің ерекшілігін анықтайды.

         Есеюді сезіну жасөспірімнің интенсивті физикалық дамуына және әлеуметтік  беделіне негізделеді.Есеюдің ішкі және сыртқы сезінуі болады.

         Сыртқы – сөйлеу мәнері мен киім киюі, үлкендерге еліктеуі және т.б.

          Ішкі - өзін құқығы және міндеттері бар тұлға және өзін қоғамның толыққанды мүшесі ретінде сезінуі.

         Есею сезімі жасөспірім тұлғасының дамуы үшін тірек болып табылады, оның өмір сүру жағдайын анықтап, қажеттіліктер және т.б. қалыптасады. Есеюге ұмтылыс негізі бар, жаңа ішкі позиция туындайды.

          Жасөспірімде қалыптасқан есею сезімі, оның жаңа құқықтарға деген талабы үлкендерге деген қарым-қатынасы саласына таралады. Жасөспірімді жастық шақта үлкендермен болған қарым-қатынас түрі қызықтырмайды, себебі ол оның жеке есею деңгеі туралы көзқарасымен сәйкес келмейді. Жасөспірім үлкендердің құқығын шектеп өздерінікін кеңейтуге тырысады және өзінің жеке тұлғалығына сыйласымдылықпен қарауды талап етеді, яғни үлкендермен тең құқылы болуды қалайды. Егер  үлкен адамдарда жасөспірімдерге деген, балаға қараған сияқты, қатынас сақталса, ескі қарым-қатынас түрін сақтауға ұмытылыс байқалады да, баланың өзіне жасөспірім ретінде қарайтын көзқарастарға қарам –қарсы келіп, жасөспірім мен ересектер арасындағы қақтығытың қайнар көзі болып табылады.

Жасөспіріммен тұлғааралық қарым-қатынас орнатуда ұсынылатын кеңестер:

1.Шыдамдылық танытыңыздар.

Балаға әр уақытта  қолдау көрсетіп, шыдамдылық, сабырлық танытыңыз. Егер  ұрса берсеңіз, араларыңыздағы сенімділіктің  жоғалатынын ұмытпағаныз абзал. 

2.Сенімділік қарым-қатынасын орнату

Сенімділік таныту – жасөспіріммен  қарым – қатынастағы  ең  маңызды  аспект. Бала жасөспірім шақта ата- анасынан алшақтай түседі. Оның өз сырлары, жеке істері пайда болуы  мүмкін. Ол  оған ересектерді араластырмайды. Балаңыздың есейіп келе жатқанын  ұмытпаңыз. Оның өз өміріне  құқығы бар екенін естен  шығармаңыз.

3.Эмоцияңызға еркіндік бермеңіз.

Сіздің балаларға әсерініз, ықпалыңыз көбінесе өз көңіл -  күйінізге байланысты болады. Сондықтан ашуланбай, өзіңізге қолға ашып, сабырлықпен тыңдаңыз.

4.Себебін анықтамай жатып, қатты ұрыспаңыз

Мінез – құлықтағы өзгерістердің өз алдына себептері болады. Сондықтан әрбір әрекеттің түрткісін анықтап, себебін біліп алған жөн.

5.Өз әрекеттеріңізді  қадағалап, тұрақтылық танытыңыз.Егер мақсатқа  қол жеткіземін десеңіз, әрекеттеріңізде ретттелік, тұрақтылық танытыңыз. Уәделеріңізге берік болыңыз.

6.Баланың өз бетімен өзгеруіне қызықтырыңыз.

Өзінің жақсы жаққа  өзгеруіне қызығушылық білдірген  балаға ғана көмектесуге болады. Сонда ғана ол өзіне осындай мүмкіндік беретін адамдармен ғана  қарым- қатына жасалады.

7. Мәмілеге (компромис) келуге дұрыс шешім  қабылдауға тырысыңыз

Әрбір  өзгерістің қуаныш әкелетінін  естен шығармаған жөн. Шешім қабылдағанда оның да пікірін ескерту қажет.

8.Мадақтау және жазалау жасалған әрекетіне сай болуы керек

Егер себепсіз жаза қолдансаңыз, балаға үлкен реніш әкелесіз.Кез келген мадақтау немесе жазалау баланаң іс- әрекетіне сай  болуы керек.

9. «Бәрін түсінуге» тырыспаңыз

Кейде балаға түсіністік  емес, тек қолдау қажет.

10.Баланы түсінуге оның мінез-құлығын, тәртібін қолдауды білдірмейді.

Баланың міңез – құлқына деген қарым –қатынасыңызды сыпайы, дұрыс жеткізе біліңіз.

11.Жасөспірімнің ар-намысына және оның «жанды жеріне» аяушылық танытыңыз.Өз балаңыздың құқығын сыйлаңыз. Жасөспірімді келеңсіз жағдайға қалдырмаңыз.

12.Балаға орынсыз көп сөйлемеңіз

Біз өз балаларымыз үшін тірек болып, қолдау көрсетуіміз қажет.

13. Барлық мәселені уақытында шешіп алыңыз.

Барлығын сабырлықпен шешуге тырысыңыз.

14.Өз кемшіліктеріңді балаға жүктеме.

Өз бойыңыздағы кемшіліктерді көріп, түзетуге тырысыңыз.

15.Сәтсіздікті болжамаңыз

Тек жақсылықты болжаңыз.

16.Баланың ересек досы болуға ұмтылыңыз.

Дос ата –ана – бұл көмекші, ақылшы тірек, қорғаушы.

1.3. Жасөспірімдердің тұлғааралық қарым-қатынасыстильдері

Қарым-қатынассыз адамның өзін-өзі іске асыру, өзін көрсетуі және орнықтылу ұмтылысымен байланысты жеке қажеттіліктері  қанағаттануы мүмкін емес. Осы орайда, біздің зерттеулерімізде қарым-қатынастың педагогикалық сипаты тұжырымдалады. Педагогикалық қарым-қатынаста көптеген зерттеулер көрсетіп жүргендей төмендегі стильдерді бөледі. Осы стильдерге сипаттама беріп өтеміз.

Автократтық стиль- педагогбілім алушының кез-келген мәселені талқылауға қатысуына, сыни пікірлер айтуына мүмкіндік бермей, тек өзі ғана шешім қабылдайды. Авторитарлық стиль-білім алушылар мәселені талқылауға қатысады, дегенмен  ұжымға немесе әрбір білім алушыға байланысты мәселені педагог өзі ғана шешеді. Топтардағы әлеуметтік-психологиялық ахуал төмен болады.

Либералды (анархиялық) стиль– бұнда керісінше жауапкершіліктен бас тартқан педагог іс-әрекетке барынша немқұрайлы араласады. Ол өз қызметіне формализммен қарайды. Оқу-тәрбие процесіне қатысушы білім алушылардың ешбірінің мәселелеріне қызығушылықтың жоқтығы, немқұрайлыққа сүйенетін бұл стиль ештеңеге араласпау тактикасына негізделген. Осы тактика нәтижесінде үлгірім және тұлғалық даму динамикасын қадағалау, білім алушылардың іс-әрекетін бақылау педагогтың назарынан тыс қалып қояды.

Бұл екі стиль бірі-бірімен қарама-қарсы болғанмен екеуінде де оқушы мен педагогтың арасындағы дистанттық қарым-қатынасты білдіреді. Бұл екі стильге балама болып табылатын демократиялық деп аталады. Педагог оқушыларға үлкен сенім артады,  олардың мүмкіндіктерін, кемшіліктері мен жетістіктерін лайықты бағалайды. Әрбір білім алушыға терең түсіністікпен қарайды. Жеке тұлғаның қалыптасу динамикасына айрықша мән береді. Демократиялық стиль негізінде жұмыс жүргізілген ұжымдарда әлеуметтік-психологиялық климат жақсы болады.  Олардың арасындағы қарым-қатынас сенімге негізделіп, өздеріне және бірі-біріне талап қою деңгейі жоғары болады, педагог білім алушыларды шығармашылықпен жұмыс жасауға баулиды, өзіндік қалыптасуына жағдай жасайды.

Қарым-қатынас психологиясындағы әлеуметтік перцепция механизмі төмендегідей түсініктермен сипатталады:

идентификация – өзін басқаларға теңестіру, ұқсастыру;

эмпатия – эмоциялық түсіну, өзгенің ішкі жағдайын өз сезімдері арқылы қабылдау.

Тұлғааралық қарым-қатынаста әлеуметтік рефлексия ұғымының орны ерекше. Әлеуметтік рефлексия – бұл ортақтасу барысында өзін-өзі тану механизм болып табылады.

         Әлеуметтік институттарда жүзеге асушы интерперсоналдық және тұлғалық дамуға бағытталған қарым-қатынас деп аталады. Осы орайда, әлеуметтік қатынастар мақсатына қарай, императив (бұйрық), манипулация (айла), диалог (қосүн, қоскөз, қостіл) болып бөлінеді.Әлеуметтік қатынастардың императивтік түрінде тұлға серігінің тәртібі мен іс-әрекетіне бақылау жасау мақсатындағы әсер етуде автор, директорлық форма (отыр, тұр, әкел) ұстанады.

Педагогикалық кәсіби қарым-қатынас негіздерін меңгерудің басты шарттарына төмендегідей мәселелер кіреді:

-педагогикалық қарым-қатынастың құрылымы мен заңдылықтарын зерттеу;

-педагогикалық коммуникацияның технологиясын меңгеру;

-педагогикалық кәсіби қарым-қатынастың білігі мен дағдысын қалыптастыру;

-коммуникативті қабілеттерді дамыту.

Бірінші бөлімді қорыта келе, біздің зерттеуміздің негізі болып отырған оқу-тәрбие процесіндегі тұлғааралық қарым-қатынас тұлғаның өзіндік сана компоненті болып табылатын өзіндік бағалауының қалыптасуында өзіндік орны бар.

1.4.Жеткіншек жастың психологиялық ерекшеліктері (11-14 жас)

Мектеп оқушыларының  өміріндегі ересектену (14-15 жастан бастап 17 -18 жас аралығында) өте  құнды кезең. Осы жаста жасөспірімдердің мектептен оқу процесі аяқталады. Физиологиялық жетілуі 

Жасөспірімдік кезеңнің көптеген теориялары бар. Жасөспірімдік шақ бала мен ересектік шақтың аралығы, баланың ересектерге тәуелділігімен сипатталады, ересектер баланың өмірлік іс-әрекетін мазмұны мен бағытын белгілейді.

Жасөспірімдік шақтың аса маңызды міндеттері - мамандық таңдау, еңбек пен қоғамдық-саяси қызметке даярлану, некелесуге, өз отбасын құруға әзірлену. Өзара байланысты бұл міндеттердің жүзеге асырылуы белгілі бір уақытты талап етеді.

Адамның жалпы ақыл-ой қабілеті 15-16 жасқа қарай қалыптасып болады. Сондықтан оның бала кездегідей шапшаң өсуі байқалмайды, алайда ол одан әрі жетіле береді. Жасөспірімдік шақ - жеке адамның толысуы мен қалыптасуының аяқталатын кезеңі. Жыныстық толысуға байланысты өз ағзасы мен сырт келбетіндегі үлкен өзгерістер, өмірлік іс-әрекеттің күрделенуі байқалады. Сондықтан жасөспірімдік шақ ымырасыз келеді. Жасөспірімге өзін көрсетуге ұмтылу, өзін жан-жақты ашуға құштарлық тән.

o  жыныстық жетілу мен даму, организмнің физиологиялық қайта құрылуы.

o  тұрақсыз эмоционалдық аймақ, эмоция мен көңіл күйді басқара алмау

o  өзбетінділік, еркіндікті қалыптастыру, үлкендермен қақтығыстардың пайда болуы.

o  маңызды іс әркет-құр-құрдастарымен қарым-қатынас. Адамдармен қарым-қатынаста жаңа ережелер мен тәсілдерді  меңгеру, құрбыларының өзіне  силастығы мен жағымды көзқарасын қалыптастыру.

o  -мінез-құлықтың, өзіндік бағалаудың қалыптасуы.

o  өзіндік көзқарастың қалыптасуы

o  теориялық ой қорытуға, өзіндік талдауға бейімділігі.

o  өзіндік бақылау және іс әрекетті жоспарлау әлі толық жетілмеген

o  оқудың талғампаздығы

 

Жаңадан пайда болатыны (жаңалық):

- ересектік сезімнің қалыптасуы

- өзіндік саналықтың пайда болуы.

- өзіндік қарым-қатынас, өзіндік айқындалу қалыптасады.

1.4.   Жасөспірімдердің  қарым-қатынаста   дамытатын  әдіс-тәсілдер.

Психологиялық жаттығулар, ойындар (тренинг) адамдар арасындағы қарым-қатынасты, таным процестерін, қасиеттерді корреляциялауда пайдаланылады.

Тренинг жеке адамға басқаларды, қоршаған ортаны тануға көмектеседі, оны түсінуге, ойдағыны айтуға, бөлісуге жағдай жасайды, әркімнің өзіне сенімділігін туғызады, ашық болуға, өз-өзін түсінуге, комплекстерден құтылуға, өзінің бойындағы қасиеттерді көруге мүмкіндік береді. Тренинг өз-өзіңді бақылауға байқағыштықты дамытуға жол ашады, Треннингтің қандай модификациясы ұйымдастырылса да топтық жұмыстың бір қатар нақты принциптерін сақтау, топтағы қарым-қатынас негізінде оның әрбір мүшесінің дамып, кез келген іс-әрекеттерін игеруіне өзіндік белсенділік таныту топтың тұрақты болуы, топ мүшелерінің бір-біріне тиімді ықпалына арқа сүйеу, еркіндік пен субъективті эмоциялыққа жағдай жасау талаптары басты шарт болады. Мұнда ең алдымен өткізудің тәртіптері жасалады.

   1.   Әрбір    жаттығудың    жағымды    эмоциялық    фонда    жүргізілуін қамтамасыз ету керек.

  2.    Қатысушылардың өз еріктерімен қатысуына мүмкіндік беру керек  Зейінді дамытудың дұрыс жолы - ол өзіңді түрлі жағдайларда жұмыс істей білуге үйрету. Жалпы зейінді аудару үш жолмен жүреді. Объектіден объектіге зейінді тез аудару қаблеті,Оптималды маршрутты қабылдауды таңдау қабілеті

Сондықтанда біз қарым-қатынаста зейіннің қасиеттерін дамыту мақсатында әр түрлі психотехникалық жаттығулар жүргіземіз.

 

 

 

Жасөспірімнің ересектер арасындағы қарым-қатынасты дамытудың

3 нұсқасы бар:

1.                Ересектер және жасөспірімдердің толық бөлінуге ұмтылысы жағдайын қарам- қайшылықтар тереңдей түседі. Жасөспірім бойында жат қылықтар өсе бастайды, ал ересек адам жасөспірім бойындағы өзінің барлық беделін жоғалтады.

2.                Қарама-қайшылық үзік-үзік байқалады, ересек адам жасөспірім ықпалымен, жасөспірімге жол береді. Шешілуі де шешілмеуі де мүмкін. Қақтығыстар біршама азая түседі, бірақ олардың мүмкіндігі барлық уақытта сақталады. Қарым-қатынастың мұндай нұсқасы жақсылық әкелмейді, себебі, ересек  те жасөспірім де  ненің мүмкін, ненің мүмкін емес екендігін түсінбейді.

3.                Қарама қайшылықтың біртіндеп жойылуымен сипатталады, себебі уақыт өте келе жасөспірімнен баланы  көрмейді және соған сәйкес қарым-қатынас жүйесін құрастыра бастайды. Мұндай жағдайларда қиыншылықтар азаяды және мүлде жоғалуы мүмкін.

Жасөспірім қарым-қатынасындағы келеңсіздің шама келгенше жылдамырақ жоғалуы тиіс. Қақтығыс қаншалықты ұзақ және терең болса соншалқыты оны шешу қиын болады.