2014 - 2015 оқу жылында Ә. Бөкейханов атындағы №76 ЖББО мектептің ұйымдастыруымен "Алаш көсемі - Әлихан" атты қалалық ғылыми - тәжірибелік конференция өтті. Бұл конференцияға біздің мектеп оқушыларымен мұғалімдері белсене қатысты.

                                    Әлихан Бөкейханов – ұлт көшбасшысы                                                          Аукенова Ж.О.                                                                           Тірі болсам хан баласында қазақтың хақысы бар  еді,  қазаққа қызмет қылмай қоймаймын.

                                                                                                                       Әлихан Бөкейханов.

        Қазақтың маңдайына біткен шоқ жұлдыздарының қақ ортасынан орнын ойып алған ұлы – Әлихан Бөкейханов  бейнесін толық көрсету мүмкіндігіне бүгіндері ғана ие болып отырмыз. Әлихан Бөкейхановқа байланысты бар мәліметтер түрлі талас тудырады. Сондықтанда Әлихан Бөкейхановтың нақты туылған күн туралы түрлі дерек айтылады. Негізгі дерек көзіне сүйенсек Әлихан Нұрмұхаммедұлы бұрынғы Семей облысы, Қарқаралы уезі, Тоқырауын болысының жетінші ауылында өмірге келген. Қазіргі әкімшілік-аймақтық бөлініс бойынша бұл елді мекен Қарағанды облысы, Ақтоғай ауданы, «Қаратал» ауылына қарайды. Әлиханның әкесі - Нұрмұхаммед, анасы - Бегім ханым оқу-білімге жақын, парасатты адамдар болған. Әлихан  - текті жерден шыққан асылдың сынығы, оның аталарын Шәкәрім Құдайбердиев былай таратады: «Бөкейханның тоғыз баласы бар: Шыңғыс, Есім, Уәлі, Тәуке, Батыр, Сұлтанғазы, Абылғазы, Көксол, Әбілмәмбет. Осы айтылған Батырдың бір баласы Нұрмұхаммед, оның баласы – Әлихан Бөкейханов». Ал Көкбай ақын былай деген екен: Абылай, Бөкей менен Әбілпейіз, Ерлердің елге еңбегі ұшан – теңіз. Солардың тұқымынан оқыған көп, Тегіне тартады екен ескі негіз – деп рухын көкке өрлетіп, қадірін сол кезде-ақ түсінген еді. Шындығында Әлихан Бөкейханов осы бағаға лайық азамат. Ә. Бөкейханов творчествосын шағын мақаламен бағалап, жеріне жеткізе зерттедік деуге болмас. Оның Алаш туралы, ұлт мүддесін сөз еткен көсемсөздері ірі еңбекке лайық екені шыңдық. Сонымен қатар Ә. Бөкейханов аударма саласында да үлкен істер тындырып, сол кездегі қазақ зиялыларымен істес болып, фольклор саласында да өз қолтаңбасын қалдырған. Ал, А. Байтұрсыновпен бірге ел арасынан «23 жоқтауды» жинасып жазысқан. «Ер сайын» жырын Мәскеуде бастыруға да ат салысқан. Ә. Бөкейханов өзінің творчестволық жолын, баспасөздегі еңбегі 1893 жылы шыққан «Степной листоктың» негізін пайда болған «Степная газетадан» басталған еді. Терең ойлы, жан-жақты, түпсіз білімді, қазақ халқының болашағына жан жүрегі езіле қам жеген абзал азамат. Егер оның білімді экономист, жер маманы, этнограф фольклорист, ірі тарихшы ғалым, шебер публицист, білікті әдебиетші, кемел аудармашы екенін санаға салып топшыласақ, тіпті адам айтса нанғысыз дүние. Шындығында таң қаларлық талант, осыншама қасиет жалғыз адам басына қалай сыйғанына таңқалмасқа болмайды. Бір жағынан бұл өзі қасиет немесе дарын ба, әлде сол заманда қажеттіліктен туған амалсыздық па? Көз жіберіп қарасақ, екеуі де бар секілді.

       XX ғасырдың басы халқымыздың оқу-білімнің аздығы, тіршілік тауқыметі, кедейшілік, індет пен қанқұйлы соғыс әбден титығына жетіп, дағдарысқа түскен кезі болды. Осынау қалың тұман торлаған күңгірт өлкеде маңайын сипалаған соқырдай өмір сүрген кісі қазақтың көкжиегіне төте жол сілтейтіндей бір шоғыр жұлдыз көтерілген. Олар бейнеті зор, тері сор қазақтың үзілген үмітін жалғады, бойындағы жарығы мен жылуын аямай төкті. Сол жоқшы, сол жанашыр шоқжұлдыздың ең ірісі, көзі жоқ болса да, күні бүгінге дейін сәулесі үзілмеген кемелдісі – Әлихан Бөкейханов.         

        Патшалық Ресейдің күштеп отырықшылыққа көшірудің қалай қазақ халқын ауыр соққаны тарих көшінен қалмайтын, халқымыздың есінен кетпейтін ауыр қайғыға айналған жиырмасыншы ғасырдың ащы шындығы. Бір өкініштісі сол аяулы жандардың дұрыс пікірін теріс қабылдап, ақыры қуғын-сүргінге ұшыратқаны сонау зұламат жылдарда Әлихан Бөкейхановтың «кінәсін» ауырлатқан оның «Алаш» партиясының құрушысы, көсемі болғандығында. Әлихан Бөкейханов есімі «Алаш» партиясымен тікелей қатар алынды. Мықты ғалым, саясаткер, аудармашы Әлихан Бөкейханов шығармаларының жарты ғасырдан астам қараңғы қапаста жатып, жарық көрмеуі, тіпті атын атауға қорқатындай жағдайға ұшырауы Алашорда өкіметімен байланысты болды.

         Алаш партиясы орталық езгіге қарсы күрес жағдайында дүниеге келіп, жалпы ұлттық мүддеге қызмет етті. Ол кезде уақытша өкімет ұлттық мәселелерді шеше алмаған тұрақсыз, әлсіз билік болды. Қазақстанда жер мәселесінің шешілмеуі, атты қазақ әскерлерінің, қоныстанушылардың панасыз жергілікті халық үстінен жүргізген озбырлығы шегіне жетті. «Қазақ» газеті 249- санында былай деп жазды: «Пішпектегі қазақ, қырғыз, сарт халықтарының тынышы кетіп тұр. Солдаттар, солдат қатындары, тағы да кім екені белгісіздер күн-түн демей ұрлап, талап, ұрып-соғып қатты зәбір көрсетіп тұр». Елдегі осындай шиеленіскен жағдайлардан Алаш партиясы дүниеге келді. 1917 жылы 21-қарашада шыққан санында «Алаш» партиясының іс жоспары жарияланған болатын. Бұл жоспарды негізінен жасаған, әрі қол қойған алты адамның көшбасшысы – Әлихан Бөкейханов болды. Ол сол кездің өзінде Қазақ автономиясының іс жоспарын дайындады және қазіргі кезде шеше алмай дал болып жүрген нәрселердің шешуін ғасыр басында шешіп қойғанына қалай таңданбасқа. Барлығы да қазіргі заман талаптарымен үндес. Алашорда үкіметінің көсемі, қазақ халқының қамқоры -Әлихан Бөкейханов қашанда ұлты үшін еңбек етіп, мұң-мұқтажын жақтаушы болды.

        Халқын, ұлтын жанындай сүйген, халқы үшін барын аямай қызмет еткен Әлихан Нұрмұхаммедұлының ұлт алдындағы еңбегі өлшеусіз. Қазақтың ұлттық санасының шындап оянуы да Әлихан Бөкейхановтан басталады. «Ұлтшыл» деген сөздентең қатты қорқатын біздің халық екен. Өйткені «ұлтшылдықтың» таяғы басымызға көп тиген. Елім деп еңіреген ерлерге «ұлтшылсың» деп айып тағып, қуғын-сүргінге ұшыратқаны бәріне мәлім. Әлихан Нұрмұхаммедұлына жабылған жаланың бірі осы ұлтшылдық. Оған себеп бұлардың ұлтымды, тілімді, дінімді, елдігімді қайтсем де сақтап қаламын деп күреске шыққаны болды.

        Әлихан Бөкейханов – қазақ сөзінің көсемі. Өзінің көсем сөздерінде қазақ тағдарына байланысты сан алуан көкейкесті мәселелерді қозғап, халқына жеткізуге, көкірек көзін ашуға ұмтылған заманының озық ойлы адамы. Әлихан Бөкейханов ел есінде өзінің өнеге болар өмірімен, шығармаларымен қалды. Ол өзінің данышпандылығы мен ұлылығын өз кезінде-ақ мойындатқан. Оның сөздерінің жаңғырығы бүгінгі ұрпақтарын да бейтарап қалдырмады. Ұлттық тәуелсіздік, ұлттық армия, ұлттық өзін-өзі басқару туралы концепцияларды. Әлихан Бөкейханов және оның басқарған «Алаш» партиясы іске асыра алмай арманда кетсе, бүгінгі ұрпақтарын да бейтарап қалдырмады. Сондықтан да қазақ халқы барда Әлихан Бөкейханов мәңгі жасайды және тарих көшінде ұмытылып қалмайды. Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1.    Бөкейханов Ә. Шығармалары. – Алматы, 1994ж.

2.    Бөкейханов Ә. Дала өлкесіндегі сайлау /17 қазандағы манифест дала өлкесінде/ Орталық Қазақстан. 1992, 17 шілде.

3.    Құдайбердиев Ш. «Түрік, қырғыз, һәм хандар шежіресі». Алматы, 1991ж.

4.    Нүрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. Алматы, 1995ж.