Медиасауаттылық – заманның басты талабы

Медиасауаттылық туралы айтудан бұрын ең алдымен «медианың» не екенін анықтап алайық. Бірден газет-журнал, радио, телевизия, интернет дерсіз. Қолыңыздағы кітап пен смартфон, көше бойындағы жарнама тақтайшалары, дүкеннің маңдайшасы, фильм, көне ескерткіштер, видео ойын­дар, музыка, аңыз-ертегілер мен ауызекі сөз­ге дейін медиаға жатады дегенге не дейсіз? Медиа – ағылшынша me­dium сөзінің көпше түрі, ақпарат жеткі­зетін кез келген коммуникация құра­лын осылай атауға болады. Енді техно­ло­гияның қарыштап дамуымен енген ме­диа­сауаттылық ұғымы нені білдіреді?

Біз жоғарыда айтқан ақпарат құрал­дары арқылы адам күніне қанша ақпарат алатынын білу үшін, 2020 жылы орташа есеппен күн сайын қанша дерек пайда болғанын қарап көрейік. Бұл сан күніне 2,5 квинтиллион байтты құраған. Квинтиллион деген сан мөлшерін бірінші рет көріп тұрсаңыз, жалғыз емессіз. Салыстырып көру үшін 18 нөлі бар еке­нін айта кетейік. Әрине, осы секілді адам күніне, секундына қанша ақпарат өңдейтінін көрсететін толып жатқан өзге де статистиканы келтіре беруге болады.

Ол мәліметтің барлығына зер салып қарау міндетті емес, миыңыз өзі қабылдап өңдей береді, ал жадыңыз сақтай береді. Бұл ақпараттарға ортақ бір нәрсе бар, ол – авторының болуы. Кез келген ақпаратты таратарда бел­гілі бір себептің болатынын есте ұстау керек. Ал сол себепті түсіне білу – медиа­сауаттылықтың негізі.

Медиасауаттылық анықтама­ла­рында бірінші мән беретін нәрсе – адамның сыни ойлай білу қабілеті. Бұл шетінен барлығын сынау емес. Сыни ойлай білетін адам біржақты пікірден аулақ болады, кез келген ақпаратты түрлі ракурстан талдай біледі. Бұл – негізі мектеп жасында қалыптасатын машық. Батыс елде­рінде білім алған отандастарымыз біз­дің білім беру бағдарламамыз осы жерде ақсайтынын жиі алға тартады. Ата-ананың, ұстаздың, не өзінен жасы үлкен адамның айтқанын өздігінен саралап, жеке пікірін білдіру – бұрыс не тәрбиесіздік емес. Кішкентайынан кез келген айтылған нәрсені сұраққа алып, шамасы келгенше талдай білетін балалардың уақыт өте келе сыни ойлау қабілеті қалыптасады. Міне, осы машықты бойына сіңірген бала медиасауаттылықтың негізін меңгерген десек артық емес.

Қоғамда медиасауаттылықтың дең­гейін көтермесек, салдары қан­дай болатыны туралы журналист, фактчекер, Factcheck.kz онлайн басы­лымының редакторы Павел Бан­ников былай дейді:

– Қоғамда медисауаттылықтың төмен­дігі үрейге, сенімсіздікке, ден­сау­лық саласындағы жобалардың сәт­сіз болуына, әлеуметтік поляри­за­цияға, жек көрушілікке алып келе­тінін былтырдың өзінде анық көрдік. Бәрімізге айқын күнделікті көріністің бірі – халық алаяқтардың алдында қорғансыз қалады. Былтырғы статистиканың өзінен алаяқтардың арбауына түскен адамдардың қан­шалықты көп екенін көруге болады. Алаяқтар келтірген залал 2019 жылмен салыстырғанда 180 млрд теңгеге артқан. Бұл құқық қорғау органдарына шағымданғандардың үлесі ғана, ақшаға алданғанын айтқысы кел­мейтіні қаншама. Қоғамда медиа­сауаттылықтың төмендігінен туындайтын ең қарапайым мысал осы. Ал болашақта ең қорқыныштысы – қоғам­дағы поляризация дер едім. Халықтың біртұтастығы бұзылғанда, медиасауатсыз қоғамда үлкен ақпарат ағынын радикалды топтардың теріс ойлары оңай жаулап алады. Бұл – Қазақстан үшін де ең қауіпті мәселе, – дейді сарапшы.

Расымен, интернет алаяқтарды айыра алмау – қауіпсіздік саласын­дағы үлкен мәселелердің бірі. Жауап­кершілік құқық қорғау органдарының мойнына артылғанмен, бұл да медиасауаттылыққа келіп тіреліп тұр. Осы секілді ақпаратты саралай алмай опық жеген жан қаншама. Бұл, әсіресе, әлеу­меттік желі мен интернеттен оқы­ған кез келген мәліметке сене кететін орта жастан асқан адамдар арасында жиі кездеседі.Ен­деше осы тұрғыдан келгенде медиасауаттылықты арттыру заман­ның басты талабы екені сөзсіз.

Қауіпсіз интернет

Интернет – бүкіл әлемдегі миллиондаған компьютерлер мен ұялы сымтетіктерді бір-бірімен байланыстыратын орасан зор желі. Бұл байланыс түрі ХХ ғасырдың аяғында пайда болса да, әлемде зор қарқынмен дамып келеді. Қазіргі заманда қажеттілікті тудырып отырған бүкіл ғаламдық күш ретінде ғаламтор желісі Қазақстандық ересек адамдар мен жасөспірімдердің өміріне әсер етуде. Оның адам баласына берер пайдасы мен зияны да жетерлік. Адам ұялы сымтетіктер мен компьютерлерге отырған кезде міндетті түрде интернетті пайдаланады VK, YouTube, Google, Instagram, WhatsApp, Facebook сынды санмың желілер алысты жақындатып, осы шақтағы уақытта адамдардың бір-бірімен байланысуына және түрлі мағлұматтар алуына, тіпті бейнебайланыс орнатуға септігін тигізуде. 

Интернеттегі қауіптердің жіктелуі
Ғаламторда пайдаланушыларға қауіп төндіретін қатердің келесі түрлері бар:  
•    өзіне өзі қол жұмсаушылардың сайттары; 
•    өзін-өзі өлтірушілердің сайттары, форумдары;
•    нашақорлардың сайттары (интернет марихуананың пайдасы туралы ақпараттарға толы, қауіпті өсімдікті дайындаудағы кеңестерберіледі)

•   ұлтараздықты тудыратын, ұлттар арасындағы достыққа қарсы тұратын және нәсілдерді қабылдамайтын сайттар (экстремизм, ұлтшылдық, фашизм);

•   порнографиялық бағыттағы сайттар;
•   танысу сайттары (виртуалды қарым-қатынас шынайы қарым-қатынасты  жүргізуге кедергі болады, жасөспірімдер коммуникативтік дағдылардан айырылады);

•    экстремизм, зорлықты және әумесерлік мінез-құлықты насихаттайтын, таныс емес адамдардың тарапынан оқушылардың өмірі мен денсаулығына қауіп  төндіретін, жеке кездесулерге шақырып, алаяқтықтың түрлерін насихаттайтын сайттар;
•    секталар (виртуалды әңгімелесуші жасөспірімнің дүниетанымына әсер ете алады).

Интернетпен жұмыс жасаудың ережелері
1.   Таныс емес сайттарға бас сұқпаңыз.
2.   Сізге пошта арқылы Word немесе Excel құжаты келсе (таныс адамнан

      келседағы), оны ашпас бұрын, вирустардың бар-жоғына тексеріп алыңыз.

3.   Егер таныс емес қосымша келер болса, оны іске қоспаңыз, дұрысы – жойып,

      себетті босатып қойыңыз.
4.   Құпиясөзді еш уақытта ешкімге бермеңіз.
5.   Құпиясөзді құрастырған кезде есте сақтап қалуға қиын сандардың және

      әріптердің жиынтығымен қолдануға тырысыңыз.
6.   Интернет арқылы қарым-қатынас орнатқан кезде өзіңіздің жеке

      мәліметтеріңізбен қолданбаңыз, керісінше лақап атпен (никпен) қолданыңыз.

7.   Үлкен адамдардың бақылауынсыз Интернетте танысқан адаммен кездесуге бармаңыз.

8.   Егер Интернетте тіркеуден өту қажет болса, ол жерде жеке ақпаратыңыздың болмағанын қадағалаңыз.

9.   Интернетте орналасқан ақпараттың барлығына бірдей сене бермеңіз.

10.  Экранда маңызды мәліметтері бар компьютерді қараусыз қалдырмаңыз.

11.  Маңызды мәліметтерді көпшілікке қолжетімді компьютерде сақтамаңыз.

Фейкақпараттыңтүрлеріжәне оларды қалай ажыратуға болады?

Интернеттегі жалған хабарламалар әртүрлі болады – псевдоғылыми мақалалардан бастап күлкілі суреттерге дейін. Бірақ фейктердің өзі жалпы типтерге бөлінеді. Қандай?

Қасақана жалған ақпарат тарату

Кейбір адамдардың пайда табу үшін басқаларды алдайтыны сирек емес. Жалған хабарламалар жазып, әлеуметтік желілерде таратады. Мысалы, ақшаны немесе сыйлықтарды тегін тарату туралы алаяқтық хабарламалар. Әдетте, мұндай пост мақсатты аудиторияға бағытталады. Оқырмандардың оның шын екеніне сенгісі келеді және сенеді. Мұндай хабарламалар көп және олар әртүрлі. Бірақ олардың мазмұнындағы ең бастысы – оқырман ақпаратты тексеруге уақыт жұмсамауы үшін мәтінді сенімді етіп жазу.

Жалған тақырыптар

Тақырып нақты деректі жеткізіп тұрады, бірақ мақаланың негізгі бөлігінде мүлдем басқа жайт туралы айтылады. Жалған жаңалықтардың бұл түріне арналған интернет-термин – «кликбейт» – тақырыптар. Олар оқырманның назарын аударады және жалған жаңалықтарды оқу үшін оны ашуға итермелейді. Жақсы жағдайда олар адамдарды шатастырады, ал ең жаманы – қасақана алдайды.

Әлеуметтік желілердегі алмасу

Әлеуметтік желілер – бұл аз уақыт ішіндегі көптеген хабарламалар. Осыған байланысты пайдаланушылар әр жаңалықты зерттеуге және тексеруге уақыт жұмсамайды. Көбінесе жалған ақпарат жасаушылар онымен бөлісуге және лайк басуға үндейді. Ал жазылушылар жаңалықты кеңінен таратады. Фейк неғұрлым көп таратылса, ол оқырмандар үшін соғұрлым рас болып көрінеді. Бірақ бұдан ол шындыққа айналмайды.

Комедиялық хабарламалар

Сатиралық немесе комедиялық жаңалықтар әдетте жартылай шындықтан тұрады. Бірақ кейіннен әдейі бұрмалана бастайды. Олар адам назарын аударады, бірақ бұл жерде сатира немесе өзіндік әзіл қолданылып тұрғанын оқырмандардың бәрі түсіне қоймайды және оны шынайы ақпарат ретінде таратады.

Қалай анықтайды және тексереді

Шындықты фейктен ажырату қабілеті – ақпараттық сауаттылықтың бір бөлігі. Жаңалыққа баға бере отырып, өзіңізге мынадай үш сұрақ қойыңыз.

1-сұрақ: Авторы кім?

Жалған ақпаратты тану үшін оның авторы немесе таратушы кім екенін қарап алу керек. Интернетте жаңалықты бағалау кезінде мыналарды ескеру қажет:

Бұл ақпаратты жариялаған немесе жіберген адамды білесіз бе?

Қолтаңбасы немесе кіріспесі бар ма және бұл адамның құзыреттілігі туралы не білесіз?

Сайтта авторы көрсетілген бе немесе «мен туралы» бөлімі бар ма?

Ұйымның «біз туралы» сілтемесі бар ма?

Контент жасаған немесе жариялаған ұйым қалай аталады?

Интернеттен автор туралы қосымша ақпарат іздеп көріңіз. Тағы не жазыпты, не жариялапты.

Бұл оқиғаға қатысушының әңгімесі мен, әлде біреудің оқиғасын айтып берген бе?

2-сұрақ: Бұл не қылған хабарлама?

Хабарламаны оқып шығып, онда не туралы айтылғанын біліп алыңыз. Бұл ретте мыналар маңызды:

Хабарлама авторы менің назарымды қалай аударды?

Бірнеше жерден бірдей жаңалықты таба аламын ба?

Әтүрлі сарапшылардың пікірлері қолданылған ба, дереккөздері әртүрлі ме?

Жаңалықтар жарияланған парақша жиі жаңартыла ма?

Жаңалық қай күні шыққан?

Автор кімге сілтеме жасап отыр? Осы ақпараттың дереккөзін тексеріп, олардың тәжірибесіне көз жүгіртіңіз. Олар анонимдік пе?

Дереккөздердің сөздері тырнақшаға алынған ба? Дәйексөздер сенімділікті арттырады.

Жаңалық – дерек пе, пікір ме?

Көзқарасы қандай, не ескерілмеген?

Хабарламаның форматы қандай? Визуалдық және мәтіндік элементтерге мән беріңіз.

3-сұрақ: Ол неге жасалды?

Ақпараттың фейк екенін анықтау үшін оның не үшін жасалғанын түсінуіміз керек. Маңызды жайттар:

Авторды хабарламаны жазуға немесе жариялауға не итермелегенін айта аласыз ба?

Ол пайда табу мақсатында жазылды ма?

Бұл жаңалық шынымен жарнама ма?

Дереккөздер ақша төледі ме?

Авторға ақша төленді ме?

Бұл «табиғи», «демеушілікпен жазылған контент» екендігі көрсетілсе, онда қандай да болмасын жеке тұлға немесе ұйым ақпаратты басқалары көруі үшін ақша төледі ме?

Ақпаратты жеке немесе әлеуметтік желілерде басқалармен бөліспес бұрын, оны алдын ала тексеріп алған жөн.